Nga: Milan Kundera (pasthënia për botimet amerikane, italiane dhe gjermane të romanit “Jeta është tjetërkund”)
Përktheu: Alket Çani
“Jeta është tjetërkund” është një referencë e fjalisë së famshme të Rimbaud-it. André Breton-i e citon në përfundim të Manifestit të mbirealizmit. Në Paris, në maj të vitit 1968, studentët e shkruan si një parullë mbi muret e Sorbonës. Por titulli origjinal i romanit ishte Koha lirike. E ndryshova kur pashë tmerrin në fytyrën e botuesve të mi që dyshonin nëse ndokush do mund të blinte një roman me një titull kaq abstrakt.
Koha lirike është rinia. Romani im është një epope e rinisë, një analizë e asaj që unë e quaj qëndrim lirik. Qëndrimi lirik është njëra nga mundësitë e gjithkujt, njëra nga kategoritë themelore të ekzistencës njerëzore. Nëse poezia lirike, si zhanër letrar, ka ekzistuar gjithmonë, kjo ka ndodhur ngaqë gjithmonë qëndrimi lirik është tipik për njeriun. Poeti është mishërimi i qëndrimit lirik.
Poeti, duke nisur me Danten, është gjithashtu personazhi madhështor që përshkon Historinë e Evropës. Ai është simboli i identitetit kombëtar (Camoes, Goethe, Mickiewicz, Pushkin), zëdhënësi i revolucioneve (Béranger, Petëf, Majakovski, Lorca), zëri me të cilin flet Historia (Hugo, Breton), ai është një mit, objekti i një kulti pothuajse fetar (Petrarka, Bajron, Rimbaud, Rilke) dhe, mbi të gjitha, përfaqësuesi i një vlere shumë të shenjtë, emrin e së cilës ne jemi gati ta shkruajmë me germë të madhe: Poezisë.
Por, ç’ka ndodhur vallë me poetin europian në rrjedhë të gjysmës së dytë të shekullit XX? Zëri i tij mezi dëgjohet. Pa e vënë re askush, poeti e ka braktisur skenën e madhe dhe të zhurmshme të botës. Për shkak të ironisë djallëzore të Historisë, e fundmja periudhë e shkurtër ku ai luajti sërish rolin e tij të madh publik ishte epoka e revolucioneve komuniste në Evropën Qendrore, në vitet që pasuan mbarimin e Luftës së Dytë Botërore.
Më duket e rëndësishme të theksoj se këto pseudorevolucione të çuditshme, të importuara nga Rusia e të kryera nën mbrojtjen e një ushtrie dhe një policie të huaj, qenë të mbushura me psikologjinë tipike për revolucionet autentikë e të jetuar nga partizanët e tyre me një patos, një entuziazëm, një engjullizëm dhe një besim eskatologjik në ardhjen e një bote krejt të re. Gjatë atyre viteve, për herë të fundit, poetët e gjetën veten në ballë të skenës. Ata kujtuan se po luanin rolin e tyre të zakontë në dramën e famshme të Evropës, pa dyshuar se drejtori i teatrit e kish ndryshuar papritmas programin dhe se ata po ndodheshin në mes të një farse të zezë.
E kam parë nga shumë afër atë epokë ku “poeti mbretëronte së bashku me xhelatin”. Kam dëgjuar atëherë poetin tim të preferuar, Paul Eluard-in, të mohonte, madhërisht e faqe botës, mikun e tij pragez që drejtësia staliniste e kish dënuar me vdekje. Ky episod (për të cilin flas te Libri i qeshjes dhe harresës) ishte për mua një tronditje e thellë: Kur një xhelat vret, kjo është, tekefundit, brenda rendit të gjërave. Por nëse poeti (për më tepër një poet i madh) bëhet psalt i kësaj vrasjeje, sistemi i vlerave, që ishte konsideruar si i paprekshëm, tronditet i tëri. Nuk ka më asnjë siguri, gjithçka bëhet problem, çështje, objekt shqyrtimi dhe dyshimesh: Progresi dhe Revolucioni. Rinia. Amësia. Por edhe Njeriu. Gjithashtu Poezia. Kam parë para vetes botën e vlerave të tronditura dhe, në mendjen time, ngadalësisht, përgjatë vitesh të tërë, si lindte personazhi i Zharomilit dhe bashkë me të nëna e tij dhe vajzat që ai dashuroi.
Mos më thoni që Zharomili është një poet i keq! Ky do ishte një shpjegim që i kushton pak rëndësi historisë së jetës së tij. Zharomili është një poet i pajisur me ndjeshmëri dhe me një përfytyrim të madh. Është një djalë fin. Është gjithashtu një monstër. Por monstruoziteti i tij është virtualisht i pranishëm brenda secilit prej nesh. Është tek unë. Është tek ju. Është te Rimbaud-i. Është te Shelley, është tek Hugo-i. Është brenda çdo djaloshi të çdo kohe e të çdo regjimi. Zharomili nuk është një produkt i komunizmit. Komunizmi ka nxjerrë në dritë vetëm aspektet e tij të fshehura, vetëm sa ka çliruar atë që, në rrethana të tjera, do kishte fjetur tek ai qetësisht.
Ndonëse historia e Zharomilit dhe e nënës së tij ndodh në një moment historik të përcaktuar, të cilin jam përpjekur ta rikthej tëpkë (pa më të voglin synim satirik), nuk kisha si qëllim përshkrimin e epokës. “Nëse ne zgjodhëm ato vite, këtë e bëmë jo sepse deshëm t’u ravijëzonim atyre portretin, por vetëm sepse ato vite na dukeshin se ishin një kurth i pakrahasueshëm i ngritur ndaj Rimbaud-it dhe Lermontovit, një kurth i pakrahasueshëm i ngritur ndaj poezisë dhe rinisë.” Ndryshe thënë: për një romancier, një situatë historike bëhet një laborator antropologjik në të cilin ai studion pyetjen e tij kryesore: ç’është ekzistenca njerëzore? Në rastin e këtij romani, me shumë pyetje vijuese: ç’është qëndrimi lirik? Ç’është rinia? Çfarë roli të fshehtë luan nëna gjatë formimit të universit lirik të një djaloshi? Dhe, nëse rinia është mosha e papjekurisë, cila është marrëdhënia midis papjekurisë dhe etjes për absoluten? Po midis etjes për absoluten dhe entuziazmit revolucionar? Dhe në ç’mënyrë qëndrimi lirik shfaqet te dashuria? A ekzistojnë “format lirike” të dashurisë? Etj., etj.
Të gjitha këtyre pyetjeve, romani, sigurisht, nuk u jep asnjë përgjigje. Përgjigjja janë vetë pyetjet; sepse, siç e ka thënë Heidegger-i, thelbi i njeriut ka karakterin e një pyetjeje. /Revista “Palimpsest/