Autorë: Dr.Sc. Refik Havolli (refik.havolli@gmail.com) në bashkëpunim me absolventin Arbër Havolli (arber.havolli@passable-ks.com)
ABSTRAKT
Ky punim synon të analizojë në mënyrë kronologjike tregtimin dhe distribuimin e produkteve të ndryshme në territorin e Kosovës. Kosova ishte dhe mbetet një vend atraktiv i të bërit biznes, por me kalimin e viteve ka ndryshuar mënyra e të bërit biznes varësisht prej kushteve dhe rrethanave ekonomike dhe atyre politike. Globalizmi dhe përparimet teknologjike kanë mundësuar qarkullimin e mallrave dhe të ideve anembanë botës, e kuptohet që ato kanë ndikuar pozitivisht edhe në territorin e Kosovës.
Distribuimi është veprim, aktivitet apo proces i furnizimit me mallra nga prodhuesi te dyqanet apo bizneset e tjera që qëllim kanë shitjen e tyre te konsumatorët. Distribuimi, si një nga katër elementet e marketingut miks, është i destinuar në shpërndarjen e produktit nga prodhuesi te konsumatori final duke përdorur format e përshtatshme për arritjen e këtij qëllimi. Në të kaluarën i është kushtuar më pak rëndësi konsumatorit, por në ekonominë e tregut është konsumatori ai i cili është në qendër të vëmendjes dhe mu për këtë arsye ndërmerren një varg aktivitetesh deri në bindjen e tij dhe njëkohësisht ruajtjen e tij.
Në Kosovë konkurrueshmëria në treg është shumë e lartë. Kemi një ekonomi të lirë të tregut. Produktet apo brendet (markat) botërore dhe ato vendore janë prezente nëpër pikat e shitjes me pakicë. Mirpo, pengesë kryesore në marrëdhëniet biznesore në përgjithësi është lëvizja e parasë apo mënyra e pagesës.
Fjalë kyç: treg, produkte, brende, prodhime vendore, shitje, distribuim, konsumator.
HYRJE
Kosova, si një vend me pozitë të mirë gjeografike, në të kaluarën ishte urë lidhëse ndërmjet vendeve të Lindjes dhe të Perëndimit. Ishte një vend i shquar për disa virtyte të veçanta, si “mikpritjen dhe besën”. Gjithashtu u dallua për aktivitetin tregtar të popullsisë vendëse, por edhe të tregtarëve që vinin nga vendet e ndryshme të Lindjes dhe Perëndimit.
Ishin hebrenjtë ata të cilët shquheshin me aktivitetet e tyre prodhuese dhe tregtare sepse ata kishin gjetur një mikpritje dhe siguri në trojet shqiptare. Ata erdhën në Kosovë në numër më të madh në shekullin e 15-të kur u dëbuan nga Spanja dhe shpejt u integruan duke mësuar gjuhën e popullsisë vendëse shqiptare, por edhe atë turke dhe serbe.
Hebrenjtë dhe shqiptarët në Kosovë kanë bashkëjetuar në harmoni që nga kohët e lashta. Komuniteti hebraik në Kosovë përfshiu tregtarë, mjekë dhe zejtarë. Sinagogat e tyre i mbijetuan periudhës osmane, por u shkatërruan nga regjimi komunist. Kryeqyteti, Prishtina, dikur kishte pazarin më të famshëm hebraik në këtë rajon (1).
Mënyra e të bërit biznes me kalimin e viteve u bë më bashkëkohore dhe gjithëpërfshirëse. Në ditët e sotme organizimi dhe dukja e një qendre tregtare, supermarketi apo pike tjetër të shitjes me pakicë në Kosovë, ngjason shumë me ato të vendeve evropiane.
METODOLOGJIA E PUNIMIT
Në këtë punim jemi bazuar kryesisht në kujtesën tonë, por në shumë raste, për të qenë më të sigurt dhe më i saktë në ato që kemi shkruar, jemi konsultuar me bashkëpunëtorë që vijnë nga qytete të ndryshme të Kosovës. Gjithashtu, për të qenë më zyrtar jemi mbështetur edhe në disa të dhëna nga interneti, kryesisht nga Ueb faqet e ndërmarrjeve të cilat i kemi përmendur në këtë punim. Disa të dhëna janë marrë nga ndërmarrja Passable, pasi i kishim në dispozicion edhe fizikisht. Shumë informacione janë përdorur nga faqet zyrtare të prodhuesve vendorë, të distributorëve dhe të ndërmarrjeve që merren me shitje me pakicë. Duke pasur shumë kontakte të drejtpërdrejta me pronarët dhe stafin tjetër të ndërmarrjeve më të rëndësishme, patëm mundësinë edhe të merrnim shumë informacione të rëndësishme.
Aktiviteti tregtar dhe historia e distribuimit mund të ndahet në katër periudha:
•Periudha nga shekulli i 15-të deri 1945
•Periudha 1945-1989
•Periudha 1989-1999
•Periudha 1999 e këtej.
Në qendrat kryesore ekzistonin disa “Hane” apo bujtina, ku pos që shërbenin për akomodimin e udhëtarëve, aty mund të bliheshin edhe disa nga produktet bazike, si kripa, vaji etj.
Një formë e tillë e të bërit tregti dhe më pastaj edhe marrja e emrit të atij vendi ishte Hani i Elezit, i ndërtuar në Grykën e Kaçanikut në gjysmën e parë të shekullit XIX nga një fshatar nga fshati Begracë, i quajtur Elez Duhani. Atëherë transporti i mallrave bëhej me karvanë kuajsh e qerresh dhe aty ishte një pikë për pushim dhe për të bërë tregti. Toponime të asaj periudhe kanë mbetur edhe në disa vende të tjera, si p.sh. Hani i Dilit në Prishtinë.
Në fillimet e para pas Luftës së Dytë Botërore (1945) tregtimi i produkteve kryesisht bëhej nëpër tregjet publike të qyteteve apo vendbanimeve më të mëdha. Aty kryesisht tregtoheshin kafshë shtëpiake, produkte bujqësore, si drithëra, pemë dhe perime, si dhe produkte qumështi. Gjithashtu në këto tregje bëhej edhe shitblerja e produkteve të ndryshme artizanale, ku përfshiheshin veglat e punës, veshmbathje etj.
Në fillim ekonomia ishte e qendërsuar dhe bartës i proceseve ishte shteti. Në fillim si kompani të para për zhvillimin ekonomik nga sistemi socialist në Kosovë u krijuan “Trepça”, në fushën e bujqësisë “Agrokosova” dhe në sektorin e ndërtimeve KNI Ramiz Sadiku. Me kalimin e kohës themeloheshin edhe fabrika të tjera që prodhonin produkte industriale, ushqimore, tekstile, veshmbathje etj. Me krijimin e fabrikave u paraqit nevoja të themeloheshin edhe ndërmarrje që do të merreshin me shitjen e këtyre produkteve dhe të produkteve që prodhoheshin kryesisht nga vende të ndryshme të ish-Jugosllavisë. Disa nga ndërmarrjet shoqërore tregtare që u themeluan në Kosovë në fillim ishin:
| Emërtimi i ndërmarrjeve
|
Vendet ku zhvillonin aktivitetin e tyre tregtar | Sqarime shtesë |
| Gërmia
|
Prishtinë dhe qytetet përreth, deri në Klinë, Deçan | Shtëpi të mallrave dhe shumë dyqane |
| Voçar | Prishtinë dhe qytetet përreth |
|
| Kosovarja | Fushë-Kosovë, Prishtinë dhe qytetet përreth
|
Fabrikë embelsirave dhe buke, 60 shitore |
| Napredak | Kombinati i industrisë së drurit dhe pylltarisë
|
|
| Koperativa Bujqësore Kërpimeh
|
Podujevë, Prishtinë
|
|
| Liria
|
Prizren dhe rrethinë | |
| Agrokosova
|
Prizren | Pas masave të dhunshme quhej “Prima” |
| 25 Maj
|
Prizren dhe rrethinë | |
| Sillosi
|
Xërxë, Rahovec, Prizren | Fabrikë buke, depo, dyqane montazhe |
| Podrima
|
Rahovec dhe fshatrat përreth | |
| Agimi
|
Gjakovë | Veprimtari kryesore produktet e mishit |
| Ereniku
|
Gjakovë dhe shumë qytete të Kosovës | Ereniku kishte një shtrirje të mirë |
| Lux
|
Mitrovicë dhe rrethinë, Skënderaj | |
| Zhitopromet
|
Mitrovicë dhe rrethinë | |
| Qiqavica
|
Vushtrri dhe rrethinë | |
| 17 Nëntori
|
Ferizaj | |
| Millan Zeqar
|
Ferizaj | |
| 16 Nëntori
|
Gjilan | |
| Mlladost
|
Gjilan | |
| 17 Nëntori
|
Pejë | Mbi 30 dyqane |
| 16 Nëntori
|
Me seli në Deçan dhe dyqane Pejë, Gjakovë | |
| Bashkimi
|
Klinë | Falimentoi dhe u transferua në Gërmi |
| Gornja Morava
|
Viti, Gjilan, Kamenicë, Ferizaj | |
| Agro Morava
|
Viti | Shitje dhe grumbullim të pr. bujqësore |
| Fruti
|
Pejë | Ndërmarrja e parë private me shumë pika të shitjes me pakicë. |
Këto ndërmarrje zakonisht në qytete kishin një qendër tregtare që quhej “shtëpi e mallrave”, kurse në lagjet më të mëdha kishin lokalet që quheshin “vetëshërbime”, dhe në pjesët e tjera periferike të qyteteve dhe fshatrave posedonin në rrjet të marketeve (dyqaneve). Në rrjetin e dyqaneve kryesisht kishte vetëm nga një të punësuar. Në ato markete ishte shitësi ai i cili të shërbente dhe nuk ishte forma e sotme e vetëshërbimit. Pra, shumica e këtyre pikave të shitjes ishin shitore klasike. Për t’u mbrojtur nga vjedhja e klientëve të pandërgjegjshëm, ndërtohej një tavolinë e gjatë që bënte ndarjen fizike dhe pamundësonte vjedhjen e artikujve të ekspozuar në rafte. Sistemi i sotëm i vëzhgimit me kamera, atëherë ishte vetëm një iluzion.
Sektori privat në Kosovë filloi të zhvillohej sidomos nga data 23 mars 1989, kur Kosovës iu mor subjektiviteti dhe iu shfuqizua Kushtetuta e vitit 1974 nga Serbia. Nga data 30.06.1990 deri më 01.07.1990, u zhvilluan punimet e 600 delegatëve dhe u themelua BSPK (Bashkimi i Sindikatave të Pavarura të Kosovës). Më 2 korrik 1990 delegatët e Kuvendit të Kosovës miratuan publikisht Deklaratën Kushtetuese, në të cilën Kosova u shpall njësi në kuadër të federatës jugosllave. Serbia menjëherë, që nga data 5 korrik 1990, filloi largimin masiv të punëtorëve nga vendet e tyre punës duke i zëvendësuar ata me pjesëtar të komunitetit serb dhe malazez. Në këtë frymë u veprua edhe në ndërmarrjet shoqërore tregtare, të cilat pësuan një ngecje dhe shkatërrim. Me fillimin e zhvillimit të sektorit privat dhe me ngecjen e zhvillimit të atij shoqëror, shumë pika të shitjes me pakicë të ndërmarrjeve shoqërore tregtare u lëshuan me qira. Në shumë raste ish të punësuarit shqiptarë në ato pika të shitjes i merrnin me qira dhe fillonin aktivitetin e tyre privat.
NDËRMARRJET E PARA TREGTARE NË KOSOVË 1989-1999
Nga viti 1989, pasi shqiptarët u dëbuan nga puna, lindi nevoja që ata të kishin aktivitetet e tyre biznesore dhe kështu filloi themelimi i ndërmarrje tregtare private në tërë territorin e Kosovës.
Kështu, disa nga ndërmarrjet kryesore që ishin themeluar të zhvillonin veprimtari tregtare ishin:
| Emri i ndërmarrjes
|
Adresa | Viti i themelimit |
| Vlora-Commerce
|
“Vëllezërit Fazliu” Prishtinë | 1990 |
| Albi-Commerce
|
“Vëllezërit Fazliu” Prishtinë | 1990 |
| Passable
|
“Vëllezërit Fazliu” Prishtinë | 1992 |
| Dinamika
|
Prishtinë | |
| Inter-Eminex
|
Prishtinë | 1990 |
| Elkos
|
Pejë, Prishtinë | 1990 |
| Jupiteri
|
Dardania SUI 9/7 Prishtinë | 1990 |
| Lupçi N.T
|
“Vëllezërit Fazliu” nr.311 Prishtinë | 1991 (e regjistruar në Gjakovë) |
| Beka-Commerce
|
“Vëllezërit Fazliu” Prishtinë | |
| Buçaj
|
Prishtinë | 1994 |
| Agrokosova
|
Prishtinë | Sistemi Afarist ndërmarrje e përzier aksionare |
Është interesant fakti se në ndërmarrjet që operonin në Kosovë e të cilat kryesisht ishin në Prishtinë mund të bliheshin mallra me çmime më të lira dhe atë mesatarisht 20% deri 30% sesa në Serbi. Pagesa me para të gatshme dhe në sasi të mëdha mundësonte që ndërmarrjet private me pronar shqiptar të blinin mallra me çmime më të mira nga prodhuesit e ndryshëm nga Mal të Zi, Vojvodina dhe Serbia. Kishte përplot depo dhe dyqane nga Lugina e Preshevës, Kurshumlia, Prokupla, Novi-Pazari dhe qytete të tjera që furnizoheshin në Kosovë. Ishte ndërmarrja Passable një nga ndërmarrjet më të fuqishme e cila merrej me importimin e shumë produkteve nga vendet e rajonit dhe më gjerë dhe ato pastaj ua shiste ndërmarrjeve të tjera që merreshin me shumicë apo pakicë. Këto produkte ishin Pepsi, Coca Cola, të cilat importoheshin nga Maqedonia dhe Hungaria, çaj Cejloni nga Siri Lanka dhe gota qelqi nga Turqia. Vlera e importeve ishte e limituar dhe për çdo import duhej aplikuar për leje importi, sepse favorizoheshin prodhimet e brendshme. Valutë zyrtare ishte dinari, por jozyrtarisht krahas kësaj përdoreshin valutat: marka gjermane, franga zvicrrane dhe dollari amerikan.
Produktet kryesore të cilat gjendeshin nëpër ndërmarrjet tregtare me shumicë dhe pakicë ishin:
| Ndërmarrjet prodhuese, industritë ushqimore
|
Adresa | Produktet |
| Yucom, Ndërmarrje për prodhimin dhe përpunimin dhe shitjen e pemëve, perimeve, lëngjeve, frutave të malit, Export-Import
|
24214 Tavankut
Nova pn Suboticë Vojvodinë |
|
| Aleva D.D. , Industria Ushqimore
|
Svetozara Miletica nr.15
Novi Knezevac |
|
| Subotiçanka,
Ndërmarrje për prodhimin dhe përpunimin dhe shitjen e pemëve, perimeve, lëngjeve, frutave të malit, Export-Import
|
Djordja Natoshevica nr.44
Suboticë |
|
| Bambi, Fabrika e ëmbëlsirave dhe biskotave
|
Gjure Gjakovica pn.12000 Pozharevc | Plazma keks |
| Pionir DD Ndërmarrje për prodhimin e çokolatave, bomboneve, biskotave…
|
Rr. Marksov Put 83 (Secanski nr.83) 24000 Suboticë | Bombone, karamele |
| Jafa, fabrika e biskotave
|
Marshala Tita 245 25220 Cervenka | |
| Soko Shtark, Fabrika për prodhimin e produkteve konditorike
|
Komodrashka 249, Beograd | |
| Nevena, Industria kimike
|
Leskovc | Shampon Kosili, pasta dhëmbësh, crem lëkurë etj. |
| Produkte të fabrikës Pepsi nga Prilepi,
Produktete e fabrikës Pivara nga Shkupi (Coca Coal, Fanta.)
Produktet nga prodhuesit e çajit nga Siri Lanka
Produkte nga prodhuesit e qelqit nga Turqia
|
Prilep, Shkup, Siri Lanka, Stamboll |
Disa nga ndërmarrjet që merreshin me shitjen me pakicë e të cilat ishin blerës në ndërmarrjen Passable (në vitin 1992-99) ishin:
| Emri i ndërmarrjes
|
Adresa | |
| Agromarket NT S.Humolli
|
Prishtinë | |
| Albi-Commerce S.Humolli
|
Prishtinë | |
| Alaska Haki Zuqaku
|
Vushtrri | |
| Elkos
|
Pejë | |
| Buçaj
|
Prishtinë | |
| Arkos Lizing
|
Gjakovë | |
| Beli Bekim Senmaxhaj
|
Gjilan | |
| Braina Hysen Saduku
|
Podujevë | (më vonë Te Hysi) |
| Bregu i Diellit Adem Krasniqi
|
B. i Diellit, Prishtinë | |
| Qendrimi-Commerce S.Musa
|
Obiliq | |
| Drita Isa Avdyli
|
Viti | |
| Durimi Nazmi Rapuca
|
Gjilan | |
| Liria Fazli Cakiqi
|
Drenas | |
| Gazi Xhevat Syla
|
Podujevë | |
| Mirëdita Izet Gashi
|
Kurriz, Prishtinë | |
| Korriku Aziz Ferizi
|
Prishtinë | |
| Kamlem Rrustem Ulaj
|
Obiliq | |
| Sah-Commerce Sadik Abazi
|
Shtime | |
| Vjosa Misefa Hetemi
|
Ferizaj | |
| Besa
|
Preshevë | |
| Centar
|
Lenbanë | |
| Ulpiana Avni Rexhepi
|
Ulpianë, Prishtinë | |
| Fatlumi Mustafë Mustafa
|
Prishtinë | |
| Fitorja Tahir Maloku
|
Ferizaj | Tani ndërtimore dhe tregti me derivate të naftës |
| Besa-Impex NT Afrim Hasani
|
Prishtinë | |
| Albana-Commerce Nuhi Hamiti
|
Prishtinë | |
| Dushkaja NT Arsim Shurdhani
|
Kaçanik | |
| Goni Skënder Rudari
|
Prishtinë | |
| Agron-Commerce NT
|
Mitrovicë | |
| Mediteren NT. Nikollë Dota
|
Viti | Tani qendër tregtare në Viti |
| Nora Burim Haxhibeqiri
|
Gjakovë | |
| Mleqani KB Rrustem Kryeziu
|
Mleqan | |
| Bleroni SHPT Esat Haxhiu
|
Podujevë | |
| Klina-Promet NT. Goran Mikiq
|
Klinë | |
| Pre Commerce Prek Prenaj
|
Klinë | Ende vepron suksesshëm |
| GB Comerce Gani Berani
|
Mitrovicë | |
| Banana BNT Rexhep Nimani
|
Pejë | |
| Union NT Xhabir Kajtazi
|
Vushtrri | Distributor aktual i disa brendeve |
| Shpeta Commerce
|
Prishtinë |
AKTIVITETI TREGTAR DHE DISTRIBUIMI NË KOSOVË NË PERIUDHËN 1999-2016
Gjatë luftës ekonomia e Kosovës kishte pësuar dëme edhe më të mëdha nga aktivitetet luftarake, si dhe nga plaçkitja e pushtetit serb. Me mbarimin e luftës nevojat e popullsisë për të gjitha llojet e produkteve ishin të madha. Që në ditët e para, 17.06.2016, Ndërmarrja Passable ishte nga ato ndërmarrje që filloi aktivitetin tregtar. Passable, sikurse shumë ndërmarrje, kishte pësuar dëme të mëdha gjatë luftës (25 mars 1999-10 qershor 1999). Mallrat që ishin në depon nr.1 ishin plaçkitur në tërësi nga pushteti serb. Mallrat në depon 2 ishin marrë nga njerëzit nevojtarë shqiptarë të zhvendosur nga rajoni i Llapit dhe një pjese të fshatrave të Prishtinës, që ishin kthyer detyrimisht nga zona e Gollakut në rajonet nga kishin ardhur. Automjetet e ndërmarrjes të cilat ishin shumë të nevojshme për të zhvilluar një aktivitet të mirëfilltë tregtar gjithashtu ishin plaçkitur nga pushteti serb. Kompjuteri u gjet në zyrat e “Policisë Financiare” në ndërtesën e tanishme të Kuvendit të Kosovës. Kështu iu kishte ndodhur pothuajse shumicës së ndërmarrjeve private në Kosovë.
Passable filloi aktivitetin në depon që ishte pronë e saj dhe që në ditët e para importoi shumë maune me mallra. Ishte një vlerë e konsiderueshme e valutës marka gjermane shpëtuar nga lufta që mundësoi fillimin e aktivitetit tregtar. Gjithashtu edhe pagesa e inkasuar e borxhit nga Oxfam, e cila kishte blerë para luftës pako higjienike për të shpërndarë si ndihma humanitare, si dhe disa blerësve të tjerë. Shumica e blerësve që figuronin në regjistrin e llogarive nuk e bën shlyerjen e obligimeve të tyre.
Furnizimet dhe shitjet ishin shumë të shpeshta. Disa nga funizimet e parë më të mëdha ishin:
| Furnitori
|
Adresa | Data | Produktet |
| Pivara Skopje AD.
|
Shkup | 24.06.1999 | CocaCola, Fanta 2/1 |
| OHIS AD
|
Shkup | 28.06.1999 | Biljana 200g, Gong 3/1 |
| Pivara Skopje AD.
|
Shkup | 28.06.1999 | CocaCola, Fanta 0.33 lit. |
| EVROPA
|
Shkup | 01.07.1999 | Llokume, praline, bombonjere… |
| Saponija Komerc
|
Shkup | 01.07.1999 | Detergjent “Faks” , “Radion”… |
| Pivara Skopje AD.
|
Shkup | 06.07.1999 | CocaCola, Fanta, Sprajt 2/1 |
| Mig
|
Prilep | 07.07.1999 | Mallra konditorike |
| Vitaminka AD.
|
Prilep | 06.07.1999 | Mallra konditorike |
| Divella S.P.A.
|
Itali | 15.07.1999 | Makarone |
| Vitaminka AD.
|
Prilep | 20.07.1999 | Mallra konditorike |
| Agroplod
|
Reisen | 21.07.1999 | Agrokrem blok… |
| Kras-Progres D.O.O.
|
Manastir | 26.07.1999 | Donika keks, Mozaik, Loto |
Shitja dhe distribuimi dallonin shumë nga ai i ditëve të sotme. Ishin pikat e shitjes me pakicë të cilat duhej të vizitonin pikat e shitjes me shumicë-depot për t’u furnizuar me produktet e ndryshme të cilat ata i tregtonin. Mënyra e pagesës ishte mbi 90% me të holla të gatshme, kurse në disa raste shitoreve, kur nuk kishin mjete të mjaftueshme financiare dhe kur ekzistonte besimi, u lejohej një faturë me pritje për t’u paguar herën tjetër, me rastin e furnizimit të ri.
Në periudhën nga gjysma e qershorit të vitit 1999 deri në fitin fillim të vitit 2005 sistemi i shitjeve me shumicë ishte i organizuar në atë mënyrë ku përpos ndërmarrjeve të mëdha për shitje me shumicë dhe importuesve, veprimtarinë e tyre tregtare e zhvillonin me mjaft sukses edhe ndërmarrjet të cilat kishin depot e tyre, ndonëse me një sipërfaqe të vogël, mesatarisht 70m² deri 150m² për shitje me shumicë. Ata furnizoheshin nga importuesit dhe ato produkte pastaj i plasonin nëpër depot e tyre me shumicë. Shitja bëhej në mënyrë pasive, pra nuk ishte forma aktive e distribuimit sikurse është sot. Vendndodhja e tyre ishte kryesisht në lagjen Kodra e Trimave, lagjen Tophane dhe në bodrumin e Pallatit të Rinisë dhe të Sporteve. Mirëpo zjarri që shpërtheu më 01.03.2000 i dogji në tërësi të gjitha mallrat e ndërmarrjeve që kishin zhvilluar aktivitetin e tyre tregtar me shumicë në Pallatin e Rinisë dhe të Sporteve në pjesën e bodrumeve.
Kjo mënyrë e të tregtuarit ishte e mundur, pasi asnjëri nga importuesit nuk ishte i përgatitur të bënte një distribuim të mirëfilltë nëpër të gjitha pikat e shitjes me pakicë në territorin e Kosovës. Ishte edhe kostoja e lartë pasi pikat e shitjes me pakicë ishin mësuar vetë të vizitonin ndërmarrjet (depot) që merreshin me shitjen me shumicë. Gjithashtu edhe infrastruktura rrugore ishte në një gjendje shumë të keqe. Disa nga vendbanimet me shumicë serbe ishin të mbyllura për distributorët potencialë dhe nuk kishte siguri të mjaftueshme për të hyrë në ato zona. Gjithashtu ishte ekonomia joformale në lulëzim, sidomos nga ndërmarrjet që operonin nëpër enklavat serbe. Ata furnizoheshin me mallra në mënyrë ilegale nga veriu i Mitrovicës dhe i shpërndanin nëpër enklavat serbe, por në shumë raste tregtonin jashtë atyre vendbanimeve. Kjo ishte njëra ndër pengesat kryesore e të bërit biznes për bizneset legale. Me kalimin e viteve doganat e Kosovës dhe administrata tatimore pothuajse arritën ta vinin në binar këtë invazion fiskal.
Ndërmarrjet që merreshin kryesisht me shitje pas përfundimit të luftës në Kosovë ishin:
Ndërmarrjet shoqërore tregtare filluan gjithashtu aktivitetin. Ish-drejtorët shqiptarë ishin prapë në vendet e tyre. Ata u munduan të bënin një organizim të ri dhe t’i riaktivizonin shitoret e tyre por ia arritën vetëm pjesërisht. NSHT “Voçari” në Prishtinë ndërroi emrin në “Urata” NTSH. Mirëpo, për shkak të fillimit të procesit të privatizimit të gjitha ndërmarrjet shoqërore tregtare ndërpren veprimtarinë e tyre. Gjithashtu shumë objekte apo pika të shitjes me pakicë u lëshuan me qira nga këto ndërmarrje.
Disa nga blerësit-marketet në (8-12/2000) në ndërmarrjen Passable ishin:
| Blerësi
|
Adresa | |
| Urata NTSH 038-24-643
|
Prishtinë | |
| Kosova K.H.T
|
Hotel Grandi, Prishtinë | |
| Albulena-Impex NT.Xh.Arifi
|
“Vëllezërit Fazliu” | Tani distributor … |
| Cufa-Commerce NT. Islam Domaneku
|
Ferizaj | |
| Kujdestaria Shpt.Shemsi Nuhiu
|
Te ndërtesa e RTK | |
| Ejona SHPT.Fahri Caka
|
“Bajram Curri” Vellushka | Tani Autosallon “Prishtina” |
| Mani-Commerce Mehmet Mani
|
“29 Nëntori” Podujevë | |
| Valbi SHPT. Ismet Muqiqi
|
“Skënderbeu” Podujevë | |
| Blendi NT. Bedri Begolli
|
“B.Diellit” , Prishtinë | |
| Matyra KB Berat Nuredini
|
Rr. Spitalit Ferizaj | |
| Xhida NT. Safet Aliu
|
Obiliq i Vjetër, Obiliq | |
| Svirca Shpt. Besim Rama
|
“Nëna Terezë” 32 Prishtinë | |
| Besa NT. Ahmet Kyçyku
|
“R.Agushi”, Kaçanik | |
| Pashtriku SHPT. Shaip Mustafa
|
“Brigadat”, Podujevë | |
| Dushi SHPT. Hilmi Dushi
|
Velani, Prishtinë | |
| Aga SHPT. Islam Krasniqi
|
“UÇK” Prishtinë | Tani distributor “Delfin” |
| Kauboj Xhema SHPT. Ramiz Jakupi
|
Te Xhamia e Llapit, Prishtinë | |
| Beka Trade NT. Milaim Beka
|
“Xh.Ibishi”, Prishtinë | |
| Endra SHPT. Enver Rama
|
Batllavë, Podujevë | |
| Nertili
|
Gjakovë |
Kosova, për fat të keq, ka një balancë të keqe tregtare me shtetet e tjera, sepse raporti është rreth 90% importe dhe 10% eksporte. Pra, deficiti i lartë tregtar është një pengesë për rritjen makroekonomike të vendit. Një rritje afatgjate dhe e qëndrueshme ekonomike do të jetë e mundur vetëm me përmirësimin e këtij bilanci tregtar. Kosova ka një ligj liberal të tregtisë së lirë, që është një gjë e mirë, por mungojnë politika për stimulimin e prodhimit vendor. Si shkaktar i këtij bilanci në Kosovë ka një aktivitet tregtar shumë konkurrues dhe mjaft të përparuar.
Produktet kryesore ushqimore dhe të konsumit në përgjithësi importohen nga ndërmarrje të ndryshme në Kosovë, të cilat zakonisht edhe bëjnë distribuimin e atyre produkteve. Në tregun e Kosovës ka një llojllojshmëri produktesh duke filluar nga markat më të njohura e deri tek ato më pak të njohura. Globalizmi është më prezent se kurdoherë më parë. Kemi ndryshime të shpeshta dhe në vazhdimësi blerje dhe shitje të kompanive dhe brendeve të ndryshme botërore.
Ndërmarrjet tregtare, të cilat kanë rrjete të pikave me pakicë pothuajse të gjithë në vizionin dhe strategjinë e tyre kanë hapjen e sa më shumë pikave shitëse dhe përgatitjen e biznesit për ta shitur te ndonjë investitor i madh i jashtëm.
● Importues dhe distributorë më të njohur në tregun e Kosovës janë:
●Ndërmarrjet tregtare të cilat kanë qendrat e tyre tregtare dhe një zinxhir të marketeve me pakicë:
DISTRIBUIMI DHE SHITJA E PRODHIMEVE VENDORE
Në tregun e Kosovës janë të pranishme edhe produktet vendore por jo në sasinë e duhur.
Produktet nga sektori i industrisë ushqimore përfshijnë produktet bujqësore të papërpunuara dhe të përpunuara, të cilat në tregun vendor nuk janë prezente në nivelin e dëshiruar, por janë në rrugë të mbarë nga dita në ditë. Kompanitë kryesore të cilat merren me sektorin e industrisë ushqimore janë:
Produktet e prodhuesit Frutex SHPK janë shumë mirë të shpërndara në tregun e Kosovës, por edhe në shumë vende të botës.
Kompania Stone Castle, ka primatin në tregun kosovar, mbi 60% të tregut, dhe është prezente në tregun Global me shitje në: Shqipëri, Serbi, Gjermani, Zvicër, Çeki, Nigeri dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. (21)
Nëse këto produkte i klasifikojmë sipas llojeve, atëherë klasifikimi do të ishte:
●Produktet e pijeve alkoolike dhe joalkoolike vijnë në tregun vendor nga disa nga prodhues:
| Ndërmarrja
|
Adresa | Kontakti | Produktet |
|
Devolli Group
|
Pejë | xhelal.radoniqi@gmail.com
Tel: 045 561 661 045 561 561 |
Prodhimi i lëngjeve |
| Fruti
|
Reqan, Prizren | frutti_prizren@yahoo.com
Tel: 038 502 557; 044 304 258 |
Prodhimi i lëngjeve |
| Frutex SHPK
|
Rr.Brigada 123, Suharekë | frutex1994@yahoo.com info@galdeneagle-ks.com
Tel: 049 119 925 |
Prodhimi i lëngjeve |
|
FLUIDI&RC Cola NP
|
Gjilan | info@rccola-f.com
044 501 843; 044 501 842 |
Prodhimi i lëngjeve |
| Bibita
|
Vitomiricë | Tel:039-441-333 | Prodhimi i lëngjeve |
| Don Castile
|
Rahovec | hysen@stonecastlewine.com | Pije alkoolike |
|
Birra Peja
|
Pejë | info@birrapeja.com
Tel:49 772 558 039 432 661 |
Prodhimi i birrës |
●Produktet e mishit janë ekspozuar nga ndërmarrjet kryesore që merren me prodhimin dhe paketimin e produkteve nga mishi, si:
Ada Group ka një rrjet të organizuar të shitjes në tërë territorin e Kosovës. Në bazë të organizimit të mirëfilltë dhe përkushtimit të vazhdueshëm për efikasitet në punë, teknologji të avancuar, orientim kah blerësi, si dhe në bazë të angazhimit të 40 punonjësve të kualifikuar, janë arritur suksese shumë të larta dhe të qëndrueshme. (22)
●Produktet të qumështit dhe produkteve të qumështit janë nga prodhuesit:
●Produktet kryesore konditorike janë nga prodhuesit:
●Produktet kryesore higjenike të ekspozuara në tregun e Kosovës janë të këtyre prodhuesve: Abi nga Prizreni, Fresh Co nga Peja, Cadi, Ferizaj, AlmGroup nga Prishtina, Elkos-PiKi nga Peja.
●Pajisje shtëpiake dhe veshmbathje janë nga prodhuesit: Solid nga Suhareka, ArtaTex nga Peja, S Sprint nga Podujeva, Vava nga Podujeva, Cadi nga Ferizaj.
MBIKËQYRJA E TREGUT
Inspektoriati i Tregut (IT) është i mandatuar për mbikëqyrjen e një sërë grupesh të produkteve joushqimore të cilat janë të pranishme në treg, si dhe cilësinë e shërbimeve.
Gjithashtu tregu mbikëqyret nga Dogana e Kosovës, Administrata Tatimore e Kosovës, Agjencioni i Ushqimit dhe Veterinës, Departamenti për Mbrojtjen e Konsumatorit pranë MTI-së etj, etj.
Dogana e Kosovës ka një mision të gjerë, duke filluar nga mbrojta e shtetit, ekonomisë dhe qytetarëve. Pra, misioni i Doganës së Kosovës mund të ndahet në dy kategori kryesore:
KONTRIBUTI NË ÇËSHTJET EKONOMIKE
• Mbledhja e taksave doganore: si, Taksa doganore, Tatimit mbi Vlerën e Shtuar; Akcizën për Buxhetin e Konsoliduar të Kosovës.
• Kontrollimi importit dhe eksportit, mbroja e ekonomisë; mbrojta e markave tregtare etj.
• Statistika të sakta mbi tregtinë me jashtë.
KONTRIBUTI PËR SIGURINË
• Luftimi i aktiviteteve ilegale
• Rritja e sigurisë përmes prezencës në pikat kufitare; luftimi i krimit kufitar; luftimi i trafikut të drogës etj.
• Mbrojta e popullatës dhe e ambientit, parandalimi i kontrabandimit të armëve dhe substancave eksplozive. (25)
Ndërsa si mission i ATK-së është:
“Ne jemi këtu që të mbledhim tatimet dhe kontributet, për të mbështetur zhvillimin ekonomik dhe mirëqenien e qytetarëve të Kosovës.” (26)
Detyrat dhe përgjegjësitë e Departamentit për Mbrojtjen e Konsumatorit janë:
1.1. Propozon, harton dhe siguron zbatimin e dokumenteve strategjike/të politikave për mbrojtjen e konsumatorit;
1.2. Propozon, harton dhe siguron zbatimin e legjislacionit në fushën e mbrojtjes së konsumatorit;
1.3. Mbështetë veprimtarinë e organizatave joqeveritare për mbrojtjen e konsumatorit;
1.4. Zhvillon sistemin e trajtimit të ankesave të konsumatorëve dhe mjeteve alternative për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve;
1.5. Ofron mbështetje në zhvillimin e fushatave për ndërgjegjësimin e konsumatorit, sensibilizimin dhe njoftimin e vazhdueshëm të konsumatorit.
2. Udhëheqësi i Departamentit për Mbrojtjen e Konsumatorit raporton te Sekretari i Përgjithshëm.
3. Numri i të punësuarve në Departamentit për Mbrojtjen e Konsumatorit është tre (3). (27)
FALIMENTIMI I DISA NDËRMARRJEVE SI DUKURI (2010-2015)
“Nuk ishin speciet më të forta që mbijetuan, as më inteligjente që mbijetuan. Ishin ato që u adaptuan ndaj ndryshimeve”. Charles Darvin (1809-1882)
Gjatë periudhës kur Jugosllavia filloi të shpërbëhej, vlera e dinarit u zhvleftësua, e sidomos pas vitit 1992. Devalvimi i dinarit dhe inflacioni marramendës bëri që shumë biznese të falimentonin. Disa nga ndërmarrjet iu përshtaten ndryshimeve dhe ia arritën të mbijetonin. Disa të tjera arritën ta përballonin periudhën e inflacionit, por nuk arritën t’i përshtateshin ekonomisë së lirë të tregut (ndërmarrjet shoqërore) dhe disa nga ndërmarrjet nuk arritën të adaptoheshin në përputhje me ndryshimet në ekonominë moderne.
Në vitet e fundit shumë biznese po falimentojnë apo po pauzojnë si pasojë e pamundësisë për të operuar në treg. Gjithashtu, vazhdimisht po hapen biznese të reja, por në shumë raste këto sikur i mban vetëm inercioni pa pasur një analizë të mirëfilltë se cila veprimtari është më fitimprurëse dhe më e qëndrueshme.
PËRFUNDIME
Nga analiza dhe hulumtimet e bëra, opinionet e pranuara nga njerëz që janë marrë apo merren me biznes, kemi nxjerrë përfundimin se gjatë viteve të fundit ka pasur zhvillime pozitive në fushën e shitjes dhe të distribuimit të produkteve në tregun e Kosovës. Konsumatori me pakicë tani e ka më të lehtë furnizimin me të gjitha llojet e produkteve sepse kudo nëpër vendbanimet e mëdha janë hapur qendra tregtare, të cilat ofrojnë produkte cilësore me çmime të arsyeshme.
Aktiviteti biznesor dhe tregtar ka ndihmuar Kosovën të krijojë miqësi me popujt nga vende të ndryshme e sidomos me hebrenjtë. Miqësia e krijuar dhe virtyti i shqiptarëve për mikpritje dhe besë i shpëtoi shumë hebrenj gjatë Luftës së Dytë Botërore, por kjo e mirë u shpërblye pas shumë vjetësh, pasi hebrenjtë si popull me ndikim në Amerikë ndihmuan Kosovën.
Risitë teknologjike, globalizmi në të gjitha fushat ka mundësuar një lëvizje të lirë të ideve, mallrave dhe njerzëve sa dallimet po shëndrrohen në ngjashmëri.
Privatizimi i aseteve të ndërmarrjeve shoqërore tregtare nuk është bërë në mënyrën e duhur. Objekteve të këtyre ndërmarrjeve në shumë raste i është ndërruar destinimi në mënyrën më të keqe të mundshme.
Shumë ndërmarrje private dyshohet se ishin apo janë të lidhura me politikën apo klanet e ndryshme dhe kanë qenë të favorizuara nga ato struktura, duke marrë tenderë në mënyra jo të meritueshme, duke bërë shmangieje fiskale etj.
Vazhdimisht po hapen ndërmarrje apo shitore, por kjo bëhet pa bërë një analizë të mirëfilltë arsyeshmërie (fizibiliteti) dhe ato në shumë raste, në vend se të krijojnë fitime, krijojnë humbje dhe pastaj detyrohen të falimentojnë.
Disa nga pronarët, duke shfrytëzuar vakumin ligjor, hapin biznese me status “Shoqëri me përgjegjësi të kufizuar” dhe pas një periudhe kohore, pasi të kenë krijuar obligime tatimore ndaj shtetit dhe ndaj furnitorëve, shpallin falimentimin, duke mos u ndëshkuar për veprimet e tyre. Ata hapin prapë biznes tjetër pas një kohe në emër të tyre apo në emër të familjarëve, madje sikur asgjë nuk ka ndodhur dhe sikur fillojnë “një jetë të re”.
REKOMANDIME
Duke shqyrtuar shumë aspekte të veprimtarisë tregtare, që nga furnizimet, shitja dhe shpërndarja deri te konsumatori i fundit, mendoj se dalin disa rekomandime të dobishme.
Me rastin e hapjes së qendrave tregtare, pikave të shitjes etj., Ministria e Tregtisë dhe e Industrisë nuk duhet të lejojë hapjen e pakontrolluar dhe pa kritere të këtyre pikave, por duhet të krijohen disa standarde ku të përfshihet distanca në mes të këtyre qendrave tregtare apo pikave shitëse. Infrastruktura materiale ku përfshihet objekti dhe inventari duhet të jenë sipas standardeve të pranuara.
Edhe ndërmarrësia, po e shikuam nga një këndvështrim, duhet të jetë si një art që pikësynim ka zgjidhjen e problemeve, plotësimin e nevojave dhe dëshirave të klientëve dhe njëkohësisht pas këtyre aktiviteteve gjithsesi të jetë fitimprurës.
Në rastet kur një biznes falimenton duhet të merren informata më të sakta për arsyen e falimentimit dhe të mos lejohet pa u ndëshkuar në rast se falimentim është i qëllimshëm. T’i ndalohet personit hapja përgjithmonë e biznesit me veprimtari të njëjtë në emrin e tij dhe gjithashtu të familjarëve të ngushtë.
Për një qëndrueshmëri afatgjate ekonomike duhet të krijohen politika stimuluese për prodhuesit vendorë, si dhe të ngrihet vetëdija te komuniteti i biznesit që të bëjnë më tepër promovimin e tyre. Të bëhet ngritja e vetëdijes së konsumatorëve me pakicë duke zhvilluar fushata të ndryshme mediale kudo që shihet e nevojshme.
Për të siguruar mënyrën e pagesave kur kemi të bëjmë me shitblerjet në tregun e Kosovës, është tepër e rëndësishme dhe domosdoshme krijimi i politikave dhe i instrumenteve apo instutucioneve të nevojshme që bëjnë të mundur funksionimin normal dhe të sigurt.