“A passo di gambero” titullohet libri i Umberto Ekos që ai e botoi në shkurt të vitit 2006. Në shqip gamberoja është karavidhja ose aragosta dhe cilësia e saj, që e bën atë një mjet brilant për ta përdorur në ligjërimin publik, është se ajo ecën mbrapsht.
Ekoja përmblodhi në këtë libër shkrimet e tij botuar në vitet 2001 e deri në 2005 dhe në ato shkrime ai, duke u marrë me ngjarjet e mëdha të kohës, vuri re se bota po ecte mbrapsht dhe po përsëritte të njëjtat ngjarje. Luftërat në Afganistan e Irak të kujtonin kryqëzatat ashtu si luftërat me frymëzim fetar të kujtonin invazionet islamike dhe thirrjet “mama arrivano i turchi”. Gjithë kjo atmosferë, vërente ai, nxori dhe një fenomen tjetër atë të populizmit mediatik. Dhe këtu ai analizon fenomenin Berluskoni.
Mirëpo, të gjitha këto kanë të bëjnë pak ose fare pak me atë që ndodh te ne. Rasti i fundit i debatit për figurën e Dritëro Agollit nxori edhe njëherë në reliev dukurinë e konstatuar prej kohësh që ne jo vetëm jemi mbërthyer nga sindroma e luftës, por më tej akoma, e kemi ndaluar kohën dhe ashtu siç bënë komunistët në vitin 1944 kemi ndërtuar një digë dhe nuk lëmë të kalojë në anën tonë asgjë pa u filtruar më parë nga rrjedha e gjyqit popullor dhe pa u shpëlarë me ujin e ndenjtur të pretencave populiste.
***
Kush e ka ndjekur me qetësi historinë e letërsisë shqiptare, ka vënë re se shkrimtarët shqiptarë asnjëherë nuk janë gjykuar për veprën e tyre, po janë gjykuar për veprimtarinë e tyre jashtëletrare. Ky raport i shkrimtarit-artist dhe shkrimtarit- njeri që ka bindje politike, sociale që merr pjesë në jetën aktive është problemi më i vështirë dhe pothuajse i pazgjidhur.
Vetëm komunistët shqiptarë të mbështetur në socrealizmin rus dhe në teoritë e Zhdanovit, e gjykuan traditën dhe shkrimtarët sipas parimit që arti dhe letërsia janë bombë e flamur, siç thoshte Lenini, dhe se vepra e një shkrimtari nuk ka vlerë përballë veprimtarisë së tij njerëzore. Fishta u flak tej prej komunistëve vetëm pse kishte pranuar që të ishte anëtar i Akademisë fashiste, Konica po ashtu u përjashtua në fillim pastaj u rehabilitua me përmendje, por pa vepër, vetëm pse ishte ambasador i Zogut.
Do të mjaftonte vetëm fati i Musine Kokalarit për të treguar makabritetin e diktaturës komuniste. Musine Kokalari ishte shkrimtare, studiuese e letërsisë, personalitet i kulturës, por edhe veprimtare politike e angazhuar. Diktatura e rrafshoi personalitetin e saj dhe eleminoi veprën e saj po ashtu.
***
Nëse do të duam të jemi seriozë, për hir të së vërtetës, duhet të pranojmë se komunistët, për të realizuar projektin e tyre, ndërmorën një sërë transformimesh. Duke shpallur veten kampionë të lirisë dhe të progresit sipas modelit të demokracive popullore, ata e ndanë vendin në dysh, ashtu siç ishte modeli që ata imitonin.
Në themel të këtij transformimi ishte lufta kundër atyre që komunistët i kishin shpallur armiq dhe begatia për pjesën që e mbështeste. Ndaj në vend u krijuan shtresat e të persekutuarve dhe të përndjekurve politikë dhe shtresa e borgjezisë komuniste. Në mes të tyre ishte letërsia dhe arti që komunistët i çmonin tepër.
Komunistët, nën shembullin e Rusisë sovjetike, krijuan kushte brilante për shkrimtarët që do të shkruanin për projektin komunist të ndërtimit të socializmit. U fut sistemi i krijimtarisë së lirë ose ai me orar të reduktuar. Shkrimtarët kishin të garantuar botimin, publikun dhe një sërë lehtësish të tjera.
Natyrisht, kjo krijoi traditën e një letërsisë mediokre, në shumicën e rasteve pa vlerë fare, të politizuar dhe të gënjeshtërt. Nxitja e formave banale si folklori apo krijimtaria popullore në tërësi e shkatërruan kuptimin për artin. Vetë Enver Hoxha, në takimin me shkrimtarët në vitin 1948, thoshte që nuk ka shumë rëndësi talenti, rëndësi ka përkushtimi dhe angazhimi.
E kam studiuar me imtësi sidomos periudhën 1944 deri në 1949 dhe në librin tim “Semiopragmatika e realizmit socialist“ jam përpjekur të tregoj sesi u instalua me dhunë socrealizmi shqiptar. Mirëpo, po të ndjekësh procesin letrar do të vëresh se në mes të viteve ’50, kur letërsia shqipe gati po thahej, asaj i vijnë dy poetë të talentuar Ismail Kadare dhe Dritëro Agolli dhe Fatos Arapi më pas.
Tani, përballë studiuesve lind një çështje tjetër për diskutim. Cili është raporti i talentit me diktaturën?
Është shumë e vështirë të japësh një përgjigje shteruese, por Ami Boué, një shkrimtar i shquar francez nga Martinika, thoshte se ngandonjëherë që të kemi vepra të mëdha duhet talent dhe diktaturë. Kjo mund të jetë një spekulim, por nuk duhet të harrojmë që gjatë diktaturës edhe një shkrimtar tjetër i madh, Petro Marko, jetoi dhe botoi kryevepra si “Hasta la Vista”, “Qyteti i fundit” apo “Nata e Ustikës”.
Është e vërtetë se gjithë botimet në diktaturë ishin të infektuara nga filtrat e censurës komuniste. Veçanërisht historia e letërsisë, kritika letrare, historia apo tekstet pafund politike nuk mund të jenë më pronë e qarkullimit kulturor. Ndërkaq, letërsia në pjesën më të mirë të saj ka shpëtuar.
Të mos harrojmë meqë jemi te Dritëro Agolli se sikur ai vetëm “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” të kishte shkruar, ai e kishte të sigurt vendin në panteonin e letërsisë shqiptare. Ndërsa, poezia e tij me heroin lirik që ai i paraqiti publikut kur tregoi një shqiptar të brishte, me defekte, por edhe të marrë e komunist, melankolik e cinik ndonjëherë, e bëri Dritëro Agollin ikonën e poezisë qytetare shqiptare.
Letërsia jonë ka fare pak autorë. Ka mbi 20 vjet që procesi letrar është ndalur. Në qoftë se do të vazhdojmë që të gjykojmë artistët dhe shkrimtarët si vetje politike, atëherë kemi hipur mbi një karavidhe dhe po shkojmë në vitin 1945 kur për Fishtën si poet fliste prokurori special në gjyqin e patër Anton Harapit.