Publicisti dhe botuesi Frano Kulli shprehet se në diktaturë nuk kishte asnjë gjasë që shkrimtarët të vepronin “të lirë”. Sipas tij, edhe ata autorë që kanë mundur “të driblojnë” duke bërë vepra të mirëfillta letrare, këtë është dashur ta kompensojnë me vepra skematike. Artistët që me vetëdije dolën nga vija e partisë, i “ka hangër furra”
Intervistoi: Anila Dedaj
Partia Demokratike po vijon nismën e saj për krijimin e një lëvizjeje psikopublike për të ndëshkuar propagandën komuniste dhe përdorimin e simboleve. Një shënim tek çdo vepër, libër apo film për të shpjeguar diktaturën. Por, sa vlerë ka kjo? Sipas Kullit, lexuesit e librave janë një lloj elite, ose siç ai pëlqen t’i quajë “një farë e zgjedhur që është në gjendje ta bëjë dallimin se cili libër është propagandë dhe cili është letërsi”.
Një shënim tek çdo vepër, libër apo film për të shpjeguar diktaturën… Sipas jush, shoqëria e sotme shqiptare, në mungesë të kësaj “pulle” nuk do të ishte në gjendje të dallonte veprat propaganduese dhe ndikimin e sistemit komunist?
Atëherë, këtu mendoj se duhej të bëjmë një ndalesë. Libra nuk lexojnë shumë njerëz. Lexuesit e librave gjithsesi janë një lloj elite, në kuptimin një “farë e zgjedhur”, padyshim, që kanë zgjedhur vetë të jenë të tillë. Dhe, sigurisht që ata më mirë se ata të tjerët jolexues dinë ta bëjnë dallimin se cili libër është propagandë e cili është letërsi. Dhe, kjo liri tashmë është e fituar. Askush nuk i detyron shqiptarët të lexojnë veprat e “shokut Enver”. As librat që shkruhen për “shokun Enver”, qoftë edhe kur e shajnë atë, por ndërkohë trumbetohen në televizione si letërsia e shekullit prej atyre që kanë akses invaziv në mediet e mëdha, gjë që duhet theksuar. Ndërsa, për filmat është disi ndryshe; filma shohin shumë më shumë njerëz, të të gjitha niveleve kulturore. Dhe, padyshim, propaganda prej tyre është me efekt më “mbytës” .”Pullat”, në historinë dhe të sotmen e kinematografisë, janë praktikë e njohur. Ato nuk prekin aspak liritë dhe të drejtat e njeriut, përveçse i detyrojnë “qejflinjtë” e propagandës , në politikë sidomos e edhe në medien servile të politikës, të jetë më dorështrënguar në dhurimin e këtij malli me të cilin shqiptarët janë të tejngopur si pak kush tjetër në Evropë.
Kur flasim për diktaturën komuniste në art, sa ishin gjasat që një artist, kineast apo shkrimtar të vepronte “i lirë”, pra të bënte art “të lirë”?
Në përgjithësi, asnjë gjasë nuk kishte që një shkrimtar të mund të vepronte “i lirë”, domethënë të mund të bënte letërsi të paangazhuar, përderisa principi bazë dhe më i parë i letërsisë në skemë të realizmit socialist ishte “partishmëria proletare”. Përjashtim këtu kanë bërë vetëm shkrimtarë shumë të talentuar, që me talentin e tyre ja kanë dalë që të shkruajnë e të botojnë edhe vepra të mirëfillta e të mira letrare duke “dribluar” me talentin e tyre superior. Por, edhe duke shkruar e botuar gjithashtu vepra skematike, si kompensim të të parave. Ndërsa për filmat puna është më ndryshe. Në kinematografi, si dhe në teatër, përveç redaksive – siç ishin në shtëpitë botuese, të cilat ishin të detyruara të bënin dhe redaktimin në përputhje me vijën politike (pra censurën) – kishte edhe një siguresë të fundit që ishin komisionet e partisë. Kjo gjë është e njohur dhe nuk ka pse të bezdiset askush nëse përmenden – e duhet të përmenden gjithnjë e më shpesh, sidomos për brezat e sotëm të krijuesve. Sepse, janë këto arsye që për disa dekada është prodhuar gjithë ai “deng pa markë”, që është konsumuar si letërsi, teatër, film, pikturë, skulpturë etj.
Nëse kjo klasë kundërshtonte, apo përdorte artin kundër sistemit, si përfundonte?
Mua më duket se nuk ka pasë ndonjë klasë kundërshtuese. Kanë qenë disa krijues që për shkak të krijimtarisë së tyre letrare a artistike të papërputhshme me vijën e partisë, atërisht të vetëdijshëm për çka po bënin, i “ka hangër furra” e diktaturës me dënime të egra, me burgime të gjata e me internime. Dhe disa prej tyre, më të talentuarit prej tyre, kanë vijuar të shkruajnë e të botojnë letërsi të vlerësuar në kohën postregjim, gjë që i vlerëson ata si shkrimtarë prej së vërteti.
Në një situatë të tillë, sa fajtorë i shikoni ju artistët që lejuan sistemin komunist të përdorte veprat e tyre, dhe a duhen dënuar këto të fundit duke u vendosur “damkën e diktaturës”?
Jo, mua nuk më duket se ka fajtorë ndër ato, për çfarë kanë shkruar e botuar në kohën e regjimit. Regjimi tek ne ka qenë aq “mostër” sa e ka pasë mbyllë çdo valvul shkarkimi të revoltës së njerëzve. Duhet të kujtojmë e të mos bezdisemi duke i kujtuar se këtu ndër ne janë dënuar njerëz deri me tetë vite burg për fjalë goje, për një anekdotë të tipit ”shkruhet fjala mish në syprinën e derës së dyqanit dhe hyn brenda e gjen vetëm shitësin”. Një ”fajësi” jo e vogël e shkrimtarëve dhe artistëve që kanë krijuar në diktaturë, unë mendoj se është mos distancimi i tyre prej “veprave” thjesht propagandistike. Dhe, ka me dyzina prej tyre.
Kur flasim për sistemin e diktaturës në Shqipëri, për krimet e rënda që janë kryer, si e shikoni rolin e shkrimtarëve apo artistëve në gjithë këtë?
Nëse flasim me shumësin e emrave shkrimtar dhe artist, ata nuk kishin asnjë mundësi të parandalonin krimet monstruoze që ka kryer diktatura në Shqipëri. Unë mendoj se sikur të mund të bëheshin njëzet, tridhjetë apo pesëdhjetë shkrimtarë e artistë e të dilnin e të protestonin kur dënohej një kolegu i tyre, pa kurrfarë droje regjimi do të vepronte siç u veprua në sheshin “Tienanmen” të Pekinit me studentët që u pushkatuan aty. Sigurisht kjo nuk mund të shfajësojë për asnjë arsye, shkrimtarë a artistë që me vullnetin e tyre kanë paditë e denoncuar shokët e tyre, të cilët më pastaj janë “kalbë në burg”.
Ana tjetër e medaljes është përfshirja e pjesëve të censuruara. Si e shikoni iniciativën për të njohur publikun me këto pjesë?
Një gjë krejt të dobishme. Edhe nëse ato nuk janë krijimtaria më e mirë e asaj kohe, fakti që janë censuruar atëherë do t’i bënte sot me interes të veçantë për publikun. Edhe si mundësi krahasimore e njohëse për brezin e sotëm, sidomos.
Duke pasur parasysh se kjo është një iniciativë e politikës. Mendoni se është në praktikë e mundur ngritja e një grupi ekspertësh që në një farë mënyre i duhet të bëjë një lloj vlerësimi për autorë si Kadareja, Agolli etj.?
Politika, “me qenë e mbara”, duhet ta kishte nis e edhe bitis këtë proces, së paku brenda dekadës së parë mbas ndërrimit të sistemit. Mirëpo, meqenëse kjo nuk ka ndodhë, dihet se nuk është kurrë vonë për të bërë gjëra të vlefshme e të dobishme. Ndërsa, sa i takon pjesës së dytë të pyetjes suaj, mendoj se vetë Kadareja, Agolli (sa qe gjallë) e të tjerë, do t’i kishin sjellë një dobi të madhe ndërgjegjes kombëtare të shqiptarëve, sikur të kishin konsumuar më pak energji nga sa kanë konsumuar për të na bërë me dije pafajësinë e tyre për letërsinë e shkruar nën diktaturë…
Në një kuadër më të gjerë e shikoni të nevojshëm procesin e dekomunistizimit të shoqërisë shqiptare?
Pa kurrfarë mëdyshje, e çmoj të nevojshme shumë. Dhe të vonuar shumë, bile. Kultura jonë shpirtërore ka mbetur ende peng i së shkuarës së regjimit. Dhe, unë mendoj se kjo nuk ka ngjarë ashtu rastësishëm apo vetvetishëm. Ka qenë një strategji e administruar mirë prej politikës në postdiktaturë, për të ruajtur vazhdimësinë në të gjitha qelizat e jetës – po më së pari në ndërgjegjen dhe botëkuptimin e njerëzve të liruar prej regjimit: në radhë të parë prej atyre forcave që trashëguan edhe ideologjikisht partinë komuniste, udhëheqësen kriminale të regjimit… Në cilin vend të Evropës mund të dilet e të manifestohet me bustet e fotot e diktatorit, siç ka ngjarë tek ne, bile edhe në prezencë të kryeministrit, presidentit a kryetarit të Kuvendit, tani, pas tri dekadash që regjimi ka rënë? Në Gjermani? Në Itali? Apo në Austri ku edhe atje është ndaluar me ligj përdorimi publik i elementeve që evokojnë figurën e Hitlerit?! Kurse, tek ne tolerohen prej prijësve të shtetit sot, në emër të respektit të nostalgjisë së komunistëve (shfaqur më së shumti si “indiferencë”, hajt he bu… se pleq të padëmshëm janë ata!). Nëse ndodh kjo, që infekton në palcë turmat ende të pashëruara prej dalldisë së diktaturës, atëherë letërsia, filmi, piktura, muzika, artet në përgjithësi janë si “bukë e djathë”(po dua të them një gjë lehtësisht e tolerueshme për ata që e bëjnë)… Një shenjë dalluese a shpjeguese për veprat (krijimtarinë ) me përmbajtje propaganduese të së shkuarës komuniste, jo vetëm që s’do të bënte asnjë kufizim lirish, por përkundrazi do të lironte sa të ishte mundur prej autocensurës , e cila për njëmijë e një arsye fle akoma në stepat e ndërgjegjeve tona. /Shekulli/