Miron Çako
Kur dëgjojnë këtë pyetje jetësore, duke ditur se feja dhe shkenca kanë ndikim të madh në jetën e njerëzve, disa me prirje dhe bindje ateiste, përgjigjen e kanë tepër të shpejtë: “feja dhe shkenca janë kundërshtare, madje armiq të përbetuar”. Këtë bindje të tillët e përligjin duke përmendur fakte historike. Këto fakte tregojnë se si feja e keqpërdorur në një kohë, ka mbajtur një qëndrim armiqësor kundër shkencës, madje ka burgosur dhe vrarë shkencëtarë, që po thonin të vërtetën në lidhje me ligjet fizike të funksionimit të botës, me të cilën merret vetëm shkenca.
Një ndër shkencëtarët e kohës së Rilindjes që u përndoq nga feja ishte Xhordano Bruno (1548-1600). Ai ishte një prift domenikan, por edhe filozof, matematikan, edhe teoricien i kozmologjisë. Prifti Xhordano Bruno u akuzua në vitin 1593 nga inkuizicioni romak. Inkuizicioni shek. XII-XIX ishte një institucion brenda sistemit qeveritar të centralizuar të Kishës Romano-Katolike. Qëllimi i tij ishte të luftonte dhe të mbronte kishën nga herezitë. Inkuizicioni e dënoi si heretik Xhordano Brunon për pikëpamjet e tij astronomike se; yjet janë shumë larg nga çmendohej, ose ka jetë në planete të tjera, një pozicion filozofik i njohur si pluralizmi kozmik. Ai u gjend fajtor dhe u dënua si heretik me djegie në furrën e druve, jo vetëm për bindjet e tij astronomike, por dhe për disa shtrembërime të teologjisë së krishterë. Në shek. XIX u konsiderua si martir i shkencës dhe si pikë referimi në historinë e mendimit të lirë dhe shkencor.
Një tjetër shkencëtar i mirëfilltë ishte Galieo Galilei 1654-1642. Ai ishte matematikan, fizikan, astronom, filozof, Italian. Sot ai renditet si një nga shkencëtarët më të mëdhenj dhe babai i fizikës moderne. Galileo u padit nga inkuizicioni në 3 korrik 1633. Ai thoshte gjëra që binin ndesh me mësimin e Kishës Katolike në lidhje me rrotullimin e tokës rreth diellit, duke i dhënë të drejtë Kopernikut. Ai u detyrua të mohonte pohimin e tij shkencor se toka rrotullohet rreth diellit dhe u dënua me burgim në shtëpi.
Por pavarësisht këtyre fakteve historike, veprimeve arbitrare të fesë të keqpërdorur mbi shkencën, nuk i takojnë të gjithë fesë në Zotin dhe në mënyrë të veçantë gjithë krishtërimit. Kjo ndodhi vetëm në një kohë të caktuar brenda Kishës Romano-Katolike të Perëndimit. Për shkak të pretendimeve për supremaci të papës së Romës (primati papal) mbi të gjithë Kishën në botë dhe disa devijimeve dhe revizionimeve të doktrinës së krishterë, në vitin 1054 u bë skizmë me pjesën tjetër të krishtërimit e cila nuk pranoj këto devijime doktrinale dhe organizative. Kjo pjesë tjetër e Kishës që ruajti të pandryshuar traditën apostolike të doktrinës dhe organizimit sinodial, u quajt për t’u dalluar si Kisha Orthodhokse e Lindjes. Në krishtërimin lindor nuk kemi asnjë rast ku feja dhe Kisha Orthodhokse ka ndikuar duke vënë kontroll mbi mendimin e lirë, hulumtimet dhe faktet shkencore.
Për këtë konflikt të Kishës Romano-Katolike me vetë shkencën, papa Gjon Pali II në 31 tetor 1992 ka bërë një autokritikë publike në emër të Kishës Katolike në lidhje me inkuizicionin dhe keqpërdorimin e tij, duke thënë se Galileo ishte një besimtar i devotshëm dhe çfarë u bë kundër tij ishte një gabim. Madje në qarkoren e tij “Fides et Ratio” (besimi dhe arsyeja) në vitin 1998 Papa Gjon Pali II i përdori shkrimet e Galileos dhe theksoi faktin se dy të vërtetat e besimit dhe shkencës nuk mund të kundërshtojnë njëra-tjetrën.
Por që ta kuptojmë më qartë se si feja dhe shkenca nuk kundërshtojnë por bushkëudhëtojnë dhe bashkëpunojnë me njëra-tjetrën duhet të sqarojmë konceptin e fesë dhe shkencës.
Feja në gjuhët evropiane e ka prejardhjen nga fjala latine religio (bashkëlidh, lidh,bashkoj) në vetvete si koncept i përgjithshëm, është marrëdhënia që vendos një person ose grup personash me një Perëndi, apo me shumë “hyjni “apo fuqi të mbinatyrshme. Njeriu si qenie mendore ose (homo religios) beson përmbi arsyen por jo jashtë saj. Studimet arkeologjike dhe antropologjike në kohë me popuj dhe kultura të ndryshme kanë vërtetuar faktin e pamohueshëm se feja ka qenë një bashkudhëtare me njeriun që në zanafillën e tij. Feja e pranishme në çdo kohë, popuj dhe kulturë, në trajta dhe forma të ndryshme ka ndikuar fort në marrëdhëniet e njeriut me Trashendenten (Perëndinë personal dhe të dashur), në marrëdhënie midis njerëzve dhe në marrëdhëniet e njeriut me natyrën, duke qenë frymëzuese dhe themel i çdo qytetërimi që nga lashtësia e deri më sot.
Plutarku (46 – 120) pas Kr e ka përmbledhur këtë fakt për universalitetin e fesë në çdo qytetërim me fjalët:“Duke u endur nëpër të gjithë botën mund të gjesh qytete pa mure, me njerëz analfabetë, pa mbretër, pa shtëpi, pa para, që nuk u nevojitet monedha, që nuk njohin teatro dhe palestra, por qytet pa tempuj dhe perëndira, që nuk përdor uratat as betime, as orakuj, as flijime për të mirën, as mënyra për shmangien e të këqijave, askush nuk ka parë dhe as nuk do të shohë kurrë; por më duket se një qytet mund të krijohet dhe të mbahet më lehtë pa truall, sesa po të hiqte kush plotësisht besimin te perënditë”.
Kjo fjalë e Plutarkut e përmbledhur se;“Nuk ka qytetërim pa tempull“, është vërtetuar katërcipërisht sidomos tek ato qytetërime që guxuan të prishin themelet e fesë duke ndërtuar mbi themelet e ateizmit, dhe këtu e kam fjalën veçanërisht për vendet e lindjes që në shek XX ndërtuan sistemin komunist, bashkë me ato edhe Shqipëria. por si një vend unik në botë se gjatë viteve 1967-1990 u shpall si shtet i parë ateist, që çdo formë feje ishte e dënonte me ligje shtetërore.Por pavarësisht se rryma dhe sistemi ateist u instalua në shumë vënde të lindjes me të gjithë fuqinë filozofike, kulturore, sociale, ushtarake, por u bë edhe rymë trendi në vëndet e perëndimit, ajo dështoi si projekt i humanizmit të ri (homo-ateist) dhe në botë sipas stastikave të vitit 2014 nga 7 miliardë banorë, njerëz të krishterë janë 2.1 miliardë, myslimanë 1.6 miliardë, hindu 1 miliardë, kinezë me religjion tradicional 394 milionë, Budistë 376 milionë, hebrenj 14 milionë dhe jo religjiozë/agnostikë, ateistë 1.1 miliardë. Edhe në Shqipëri sipas Censusit të vitit 2011 vetëm 2.5 % e popullsisë janë deklaruar ateistë.
Po shkenca çfarë është?
Shkenca si fjalë vjen nga latinishtja “scientia” (njohuri, dituri, dije) dhe është një sistem dijesh e njohurish për ligjet e zhvillimit të natyrës e të shoqërisë, i cili është formuar historikisht duke vëzhguar botën reale e jetën, dhe duke bërë përgjithësime teorike. Shkenca është veprimtaria që zhvillohet në një fushë apo në një degë të caktuar të dijes. Prandaj ka degë të ndryshme të shkencës dhe shkencëtare që merren me studimin e një dege specifike.
Pavarësisht rasteve konfliktuale-sporadike kanë bashkëudhëtuar dhe bashkëpunuar me njëra-tjetrën.
Feja me gjithë sistemet e saj morale dhe mbi të gjitha mbi orientimin e mendjes njerëzore drejt Perëndisë (trashendent dhe imanent) si shkaku primar i çdo qenieje dhe energjie pozitive ka ndikuar tek pionierët e shkencës dhe tek të gjithë shkencëtarët më pas, të cilët nuk e ndanin fenë nga shkenca. Këtë fakt e shikojmë që tek filozofët grekë të antikitetit si Sokrati (470-399)pr.Kr, Platoni (428-347)pr.Kr, Aristoteli (384-322)pr.Kr. të cilët u morën me fenë dhe me shkencën. Aristoteli i cili ishte ndër ata filozofë që ndikoi në shkrimet e tij përfshirë etikën, politikën, logjikën, retorikën, psikologjinë, astronominë, matematikën thotë për Perëndinë: “ Ky lëvizës i palëvizshëm ose shkaku i parë e vuri botën dhe do t’i çojë të gjitha gjërat në fundin ose qëllimin e tyre përfundimtar”. Këtë nuk e tha vetëm Aristoteli, por edhe shkencëtarët e mirëfilltë që nga koha e rilindjes e deri më sot p.sh. astronomi gjerman Johanes Kepler (1571-1593) i pranuar si zbulues i ligjeve orbitare të planetëve thotë: “Meqenëse ne astronomët jemi priftërinj të Perëndisë më të lartë në lidhje me librin e natyrës, e kemi për detyrë që të mendohemi mire, jo për lavdinë e mendjes sonë, por mbi gjithçka për lavdinë e Perëndisë”. Matematikani dhe filozofi anglez Lord Isak Njuton 1642-1727 në veprën e tij madhështore “Philosophiae natyralis principia matematika” ka shkruar: “Pa asnjë dyshim kjo botë mund të krijohej vetëm nga vullneti i lirë i Perëndisë”. Shkencëtari britanik sër John Houghton 1931 thotë: “Masa, kompleksiteti, bukuria dhe rendi që vëmë re në univers janë shprehje e madhështisë, bukurisë dhe rregullsisë së Krijuesit…konflikti që shpesh mendohet se ekziston mes përshkrimit shkencor dhe përshkrimit të Perëndisë së krijues rrjedh sipas mendimit tim, nga keqkuptimi i natyrës së këtyre përshkrimeve. Në vend të konfliktit në fakt ekziston një përputhje e ngushtë, rendi dhe përputhja që shohim në shkencën tonë mund të shihet si reflektim i rregullsisë dhe vetpërputhjes që ekziston në karakterin e vetë Perëndisë.“
Madje dhe shkencëtar të sotëm si Michi Kaku lindur në 1947 një nga shkencëtarët më të njohur dhe më të respektuar në botë i cili ka tronditur komunitetin e tij të shkencëtarëve me deklaratën se Zoti ekziston dhe për këtë kishte prova. Ai thotë: “Më besoni; gjithçka që deri më sot e kemi quajtur rastësi nuk do të ketë më asnjë kuptim, për mua është më se e qartë se ne drejtohemi sipas rregullave të krijuara dhe jo të përcaktuara sipas mundësive universal. Për atë njerëzimi është një lloj Matrix-i dhe Zoti është matematicien i madh.
Po ashtu një tjetër zë i fuqishëm i botës së shkencës moderne, fizikanti dhe kozmologu anglez Stephen Hawking lindur 1942, mbas një qëndrimi shumëvjeçar ateist, ka ndryshuar mendje dhe ka pohuar:“Po Zoti ekziston“.
Profesor doktor Anastasi (Janullatos) kryepiskopi i KOASH, në librin e tij studim mbi fetë në botë me titull “Gjurmë nga kërkimi i Trashendentes” shkruan: “Fetë që mbështeten te besimi në një Perëndi krijues, përkujdesës dhe Zot të Gjithësisë, jo vetëm nuk i kundërvihen – të paktën në formën e tyre autentike-shkencës, por në të kundërt, krijojnë një atmosferë akoma më të favorshme për zhvillimin dhe përparimin e saj. Nuk është rastësi që hapjet dhe hopet cilësore të shkencës së kohëve të reja u bënë në kuadrin e qytetërimit perëndimor, i cili ishte mbrujtur me idealet dhe përvojën fetare të krishtërimit… Është vërtetuar gjithashtu se mjaft personalitete shkencore, që hapën horizonte të reja në mendimin shkencor, kanë qenë njerëz thellësisht fetarë. Kundërshtitë e herëpashershme i detyrohen tejkalimit të caqeve, parimeve dhe kompentencave nga përfaqësues të cekët të të dy grupeve. Feja dhe shkenca lëvizin në terrene të ndryshme përvoje, që u përgjigjen prirjeve të ndryshme e nevojave shpirtërore të njeriut dhe jo vetëm nuk bien ndesh me njëra-tjetrën, po përkundrazi përfaqësojnë dy funksione të çmuara të vetëdijes dhe mendimit njerëzor.”
Pra sipas këtyre njerëzve të mënçur me kontribut të spikatur në fushën e fesë dhe të shkencën; feja dhe shkenca nuk mund të jenë kurrë kundër njëra-tjetrës, përkundrazi janë si dy drejtëza paralele që drejtohen drejt Perëndisë, i Cili është personal, i dashur, krijues, dhe moral. Feja është mënyra dhe rruga që i jepet njeriut që të bashkohet me Perëndinë, i Cili e zbulon veten me anë të ligjeve dhe porosive morale, kurse shkenca studion ligjet e Krijuesit në këtë botë dhe përpiqet t’i vërë ato në shërbim të njeriut dhe kështu njeriu si ai i fushës së fesë edhe ai i shkencës, duke parë Perëndinë që në thelb është i mirë si në porosi dhe vepra, bashkohen në një kor të përbashkët në adhurim dhe falenderim ashtu siç e thotë psalmisti: “ Do t’i këndoj Zotit sa të rroj, do t’i psal Perëndisë tim deri sa të jem gjallë, shprehjet e mia qofshin të ëmbla për të dhe unë do të ngazëllohem më Zotin…Sa madhështore janë veprat e tua o Zot, të gjitha I ke bërë më urtësisë” (Ps. 103)
Arsyeja se gjithmonë ka pasur dhe do të ketë njerëz që nuk besojnë Perëndinë dhe normalisht do të jenë kundër fesë si p.sh. Çarls Darvini (1809-1883) me teorinë e tij utopi të “Evolucionit” se çdo specie ka evoluar nga seleksionimi i dhunshëm natyror, dmth nga një qelizorët tek majmuni deri tek njeriu, kjo pa një program dhe ndërhyrje nga Perëndia krijues. Në fillim ai besonte, ishte një ateist, por mbas teorisë e quante veten gnostik dhe më në fund përfundoj si ateist. Dy muaj para se të vdiste ai shkruante; “Fakti nëse ekzistenca e një Perëndie të vetëdijshëm mund të provohet nga ekzistenca e të ashtuquajtura ligjet e natyrës një temë e koklavitur, mbi të cilën kam menduar, por që ende s`shoh gjë të qartë.“
Teoria e evolucionit ju erdhi për shtat ateistëve me frymë antikrishte, që gjetën tek ajo përligjjen për çdo sulm kundër fesë, dhe qytetërimi të ngritur mbi moralin e krishterë ”duaje Zotin, duaje të afërmin si veten“. Më të spikatur ndër ata ishin, Karl Marksi me origjinë çifute,(1818-1883) ku fenë e përcakton si “opium për popullin”, ose Vladimir Iliç Lenini (1870-1924) i cili thoshte: “S’ka gjë më të neveritshme se feja, çdo flirtim me idenë e Perëndisë është një ndyrësirë e tmerrshme, çdo njeri që merret me ndërtimin e një Perëndie ose që thjesht toleron idenë e ndërtimit të Perëndisë, përçmon vetveten në mënyrën me të ulët të mundshme”. Kjo përbuzje dhe luftë ndaj fesë dhe besimtarëve u vazhdua me shumë shkatërrime dhe viktima nga diktatorët si Josif Stalin (1878-1953), Mao Ceduni (1893-1976), dhe shumë diktatorë të tjerë në vendet e lindjes edhe në Shqipëri nga diktatori Enver Hoxha (1908-1985) dhe Partia Komuniste që ai drejtonte që nga viti 1945. Në letrën e KQ të PPSH drejtuar komiteteve të Partisë të rretheve mbi luftën kundër fesë, paragjykimeve e zakoneve fetare 27 shkurt 1967, thuhet; Feja është opiumi i popullit… Duhet të bëjmë çmos që këtë të vërtetë të madhe ta kuptojë çdo njeri, edhe ata që janë të helmatisur (e që nuk janë pak) duhet t’i shërojmë… Luftën tonë kundër fesë ne duhet ta drejtojmë si kundër vetë dogmave fetare, pikëpamjeve filozofike idealiste e mistike të saj, ashtu edhe kundër disiplinave fetare, që kanë hyrë deri në zakonet e përditshme të atyre që besojnë, bile edhe të atyre që nuk besojnë, por që ndonjëherë i zbatojnë pa ditur, pa treguar kujdes, shpesh nga forca e zakonit…Me këto forma duhet të vazhdojmë ne derisa t’i rrafshojmë ato nga faqja e dheut. Institucioneve fetare duhet t’u heqim, atje ku u kemi lënë diçka, të gjithë tokën, ndonjë rrënjë ulliri ose të ardhur tjetër që mund të kenë akoma.
Të gjitha këto thënie kundër fesë nuk janë aspak konstatime shkencore, por botëkuptime morale të individëve ose grupeve ateistë , të cilat duke mohuar fenë që tregon ekzistencën e Perëndisë dhe ligjin e tij moral, duan të bëhen vet “perëndi” dhe të bëjnë çfarë të duan me jetët e tyre dhe të të tjerëve. Romancieri rus Fjodor Dostojevski (1821-1881) shkruan: “Nëse Perëndia nuk ekziston, atëherë gjithçka mund të lejohet”. Ose siç e përcakton edhe filozofi Frederik Nice (1844-1900) “Avantazhi i kohës sonë është se asgjë nuk është e vërtetë, gjithçka lejohet” apo psikiatri Zigmund Frojd 1856-1939 shtroi pyetjen: “Meqenëse Perëndia nuk ekziston, pse ekziston feja?”
Për të tillë njerëz Bibla ka një përgjigje të qartë: “Tha i marri në zemrën e vet nuk ka Perëndi”(Ps.14:1), po ashtu apostull Pavli thotë: “Meqenëse ajo që mund të njihet prej Perëndisë është bërë e dukshme në ta, sepse Perëndia ua ka shfaqur atyre. Në fakt cilësitë e tij të padukshme, fuqia e tij e përjetshme dhe hyjnia e tij, duke qenë të dukshme nëpërmjet veprave të tij që nga krijimi i botës, shihen qartë, me qëllim që ata të jenë të pafalshëm. Sepse, megjithëse e njohën Perëndinë, nuk e përlëvduan as e falënderuan si Perëndi, përkundrazi u bënë të pamend në arsyetimet e tyre dhe zemra e tyre pa gjykim u errësua. Duke e deklaruar veten të urtë, u bënë të marrë”(Rom. 1:19-22)
Prandaj mohimi i fesë nga shkenca nuk është një fakt shkencor, por e kundërta një marrëzi. Vetë shkenca e mirëfilltë dhe e ndershme me moral, po ndikon për t’i dhënë të drejtë fesë dhe po e bën më të qartë ekzistencën e Perëndisë (Trashedent dhe Imanent) ashtu siç shprehet dhe shkencëtari i madh Albert Anjshatjni (1879-1955): “Shkenca pa fenë është e çalë dhe feja pa shkencën është e verbër”