Nga: Muharrem Fejzo (pjesë nga libri, “Të pathënat”)
… Fundi i janarit do të na mblidhte për analizën vjetore dhe detyrat e tremujorit të parë të vitit 1985. Asistonin shoku Manush, Anastas Kondo dhe Sefedin Çela. Fjala e parë e Gjikës ishte: “Brenda muajit prill të përfundojë filmi ‘Pranverë e hidhur’”. Nga drejtoria për ndjekjen e problemeve caktohet shefi i degës së prodhimit, Viktor Hykollari. Në fund e mori fjalën Manush Myftiu. Ai dha si gjithmonë orientimet e Partisë për ardhmërinë e krijimtarisë filmike… Shikimi i vendeve, fotoprovat dhe kinoprovat u bënë shkel e shko. Këmbëngul për Vangjush Furxhiun. Lexoi skenarin, nuk pranoi. Timo Flloko është i zënë. Sandër Prosi…
Lëndimthi kaloj fletët e bllokut kaf me duart që më dridhen, për të arritur tek ajo ngjarje e trishtë që tronditi mbarë opinionin kombëtar. Drejtori sugjeron të merret Sandri.
Pse: “Ai ka shkuar deri në Komitetin Qendror për t’u ankuar përse nuk i japin role. Ndaj dhe ne duhet ta aktivizojmë këtë aktor me vlera të padiskutueshme”. I nënvizoj problemin shëndetësor të tij. -Ta garantoj unë – përfundoi drejtori – është në ditët e tij më të mira. Mos ki merak, sa e njoh unë Sandrin, nuk e njeh njeri. Brenda vitit ë, mos harro.
I ndodhur në pamundësi të marrjes së aktorëve të përzgjedhur, vendosëm të marrim nga teatrot e rretheve. Kështu në rolet kryesore u vendos Benon Lapari, Ariana Musabelliu, Eduard Çala, Xhelal Tafai, Milto Profi, Teodor Rrupi, Spiro Urumi e Medi Malkaj, i cili do të tregonte një heroizëm duke u hedhur në rrëpirë nga maja e kodrës poshtë bashkë me topin luftarak.
Grupi u vendos te hotel “Vollga”, në Durrës, pranë Portit Detar, atje ku dhe ishin zhvilluar ngjarjet e 7 prillit të vitit 1939. Bisedat me Sandrin, vërejtjet dhe sugjerimet e tij për trajtimin e rolit ishin të mirëpritura. Pedagogu im në akademi m’i njihte mirë xanxat e mia, si dhe unë të tijat. E lashë të lirë në krijimin e rolit të fotografit. Bëri çmos derisa takoi një fotograf të atyre viteve, i cili do t’i mësonte përdorimin e aparatit fotografik dhe larjes së qelqeve të ndjeshme.
Metikoloziteti i tij në mishërimin e rolit ishte për t’u admiruar. Me të isha dhe student i tij dhe koleg në mësimdhënie në akademi. Ai vlerësonte shumë temperamentin tim motiv. – Ti do të bëhesh një artist i mirë, Muharrem – më tha në vënien në skenë të dramës “Kati 6”, si dhe për skenografinë e dramës “E bardha dhe e zeza”, dhe më pas më uroi plot ndjenjë për ekspozitën time të parë të skulpturës dhe pikturës. Bashkë punuam fillimisht në filmin “Shpërthimi” e më pas në “Fijet që priten”…Në sheshin e xhirimit u pa në rolin e profesorit, figura e hijshme plot sharm e fisnikëri e Sandrit. Kisha vënë re që si në teatër, ashtu dhe në kinematografi ai nuk kishte luajtur asnjëherë personazhe negative! Përjashtimi ishte i rrallë, por i domosdoshëm për të mos mbetur pa punë e jo pse ia kishte ënda. Pse-ja pasurohej nga viti në vit me pandehma të reja. Nuk e di ku e kishte zanafillën sindroma e tij psikike. Kushdo që gërmonte në shkaqet dhe cenonte këtë shqetësim, ai e turrahiste bisedën me një urtësi shembullore.
Ndaj isha tepër i vëmendshëm në çdo shprehje të tij, në çdo lëvizje a veprim e të mos e lëndoja, mos t’i shkaktoja vështirësi në punën me rolin. Ditët e para të marsit po shkonin rrokopujë. Problemet buisnin kohë pas kohe. Asistent regjisorët nuk ishin caktuar ende. Aktorët e teatrit të Elbasanit nuk po dukeshin gjëkundi. Zënkat në grup për t’ia hedhur fajin njërit apo tjetrit, mangësitë dhe gjendja e përgjithshme e klimës politike tejet e tkurrur, varfëria që shihej anë e kënd e ndrydhnin Sandrin në një vetmi trishtuese. Uleshim në një qoshe të errët të “Vollgës” për të pirë kafe. Cigaret që pinte ishin të panumërta.
Megjithëse kishte studiuar për stomatologji në Austri, dhëmbët e tij ishin të zverdhur. “Kafeja pa duhan është si turku pa iman”, thoshte duke e vështruar cigaren “D.S”, zjarri i të cilit kishte prekur thonjtë e nxirë nga nikotina. Rrudhat dalëngadalë po mënjanoheshin duke i lënë sytë të lirë e të qeshur si dikur në orët e mësimit të mjeshtërisë së aktorit. Ajo që e trembte më shumë se çdo gjë ishte marrëdhënia me shtetin partiak dhe varfëria. Më kujtohet kur do të shkonim me një delegacion aktorësh në Paris së bashku me Demir Hyskjen, ai nuk kishte as pardesy për të qenë. I dhashë timen që sapo ma kishin sjellë motrat nga Italia.
– Them me vete, i dashur Rremë: mos kërkoj si shumë? More, le të më japin ushqimin, cigaret dhe kafetë dhe le të mos më japin rrogë, por kam dy djem për të rritur dhe arsimuar. Dikur nxirrja ndonjë lek duke luajtur në kitarë, fizarmonikë, violinë, me ndonjë orkestër të improvizuar. Hë! – buzëqeshi – ashtu si ty, më ka pëlqyer muzika dhe instrumentet që në fëmini. Pastaj tundte kokën me sytë ngushtuar midis rrudhave gjysmë të mbyllur, duke ndjekur fjollën e duhanit që i përkëdhelte fytyrën e tij zeshkane që vinte erë athëtije e kashte të djegur. Trishtimi lodronte në mikrofizionominë e tij. Vetullat herë ngërtheheshin e herë çliroheshin nga një buzëqeshje çlodhëse. Shkundi me nervozizëm hirin e duhanit, pastaj me gishtin tregues e dërrmoi në taketuke, a thua se shkarkoi aty gjithë mllefin ndaj vetvetes; pazotësinë për të reaguar ndaj asaj që mbante në atë trup të drobitur nga “e pathëna”.
Kishte një fobi për çdo gjë: nga vështrimet e njerëzve, nga ajo që thoshte, nga ajo që dëgjonte, nga mendimet e tij që i vërtiteshin si një shtjellë e zjarrtë që digjte gjithë kënaqësitë e të shprehurit lirshëm të ideve dhe shqetësimeve. Ndaj fliste ngadalë, shtruar, duke gërmëzuar çdo fjalë, çdo mendim. E hamendësoja gjithë vëllimin e asaj që nuk e thoshte si një lëmsh i hidhur brenda trupit dhe trurit që gllabëronte çdo ditë troje të qenies së tij deri aty sa gëlltiste çdo mendim që mund ta dëmtonte politikisht. Frymëmarrja e tij e shkurtër shkaktuar nga katrani i duhanit tregonte mbilodhje fizike. Ndaj vendosa që mizansenat e tij t’i bëja vetë. Më 23 mars, ne përgatitëm shkollën “29 Nëntori” sipas bibliotekës së qytetit. Xhiruam ç’ishte e mundur të xhirohej me aktoren e porsaardhur Ariana Musabelliun dhe Benon Lapari nga teatri i Elbasanit.
Mbasdite, bashkë me Nadin, time shoqe, shëtitëm gjatë në shëtitoren buzë detit. Sandri shpesh ishte mbresëlënës me atë humorin e tij të hollë plot kuptim. Nuk ndejti gjatë. “Do të iki – tha – se nesër në mëngjes ku burri yt na do të përgatitur. E ka qef korrektesën, apo jo?” Ktheu kokën nga unë, buzëqeshi dhe u largua drejt hyrjes së hotelit me atë hapin e qetë, duke u lëkundur lehtas. Mëngjesi i 24 marsit ishte i ftohtë dhe i lagësht. Ishte e diel. Frynte erë veriore dhe lëkura e detit gri ishte kreshpëruar. Shkurret buzë bregut përkuleshin e fishkëllenin. Për mua ishte kohë ideale për krijimin e atmosferës të asaj që do të ndodhte. Çunat e teatrit “Skampa” të Elbasanit ishin gjithë qejf që do të fillonin xhirimet. Sandri i veshur me pardesy të bardhë, shalli i madh rreth qafës, syze, mustaqe të shkurtra dhe me atë kapelen me strehë të gjera të krijonte parafytyrimin e Marubit. Bukur. Ashtu tek po vinte duke iu ruajtur erës që kërkonte t’i rrëzonte kapelen dhe ngritur përpjetë kindet e pardesysë, m’u duk i shpërqendruar, disi i zymtë, si të kishte sjellë me vete retë e rënduara të perëndimit. Ishte brenda rolit të tij.
I thashë Gavroshit të xhirojë. Kur e pa figurën e Sandrit të përlarë nga era, ai buzëqeshi i kënaqur dhe shtoi: -Kamera!-Ka…! Sandri, ky aktor mahnitës, e nuhati që po xhirohej. Kishte një intuitë krijuese për ta pasur zili. U afrua në plan amerikan (deri te gjunjët), vendosi dorën strehë mbi sy dhe vështroi qiellin e murrmë me retë që arratiseshin drejt veriut.
Diçka belbëzoi. Çfarë i foli qiellit të rënduar, vetëm ai e di. Mos vallë i trokiti yllësisë pa fund? – Stop!… Shkëlqyeshëm, Sandër – i thashë – dhe i futa krahun, duke e shtrënguar në gjoks. Trupi iu drodh një çast. Fytyra iu ngjeth dhe mori frymë thellë. Pasoi një kollë e thatë që ia përzhiti fytyrën. E lashë të qetësohej dhe i thashë Vangjelit, nëndrejtorit të grupit, të merrte një çaj. Ai më ndaloi dorën në sup. -Kalon, kalon… nuk ka nevojë.
U nis të ikte nga sheshi i xhirimit. – Sandër – i thashë i shqetësuar, por me takt – duhet të bëjmë dhe një dubël, ti e di që mund të na djegë laboratori dhe pastaj duhet të vijmë prapë për rixhirim. Ai tundi kokën në shenjë mospranimi. Shkuam për një çaj në hotel. U ulëm te vendi i preferuar për të. Duke surbur lëngun e nxehtë, për ta sjellë në humor, i them: – Sandër i dashur. Profesori im i mirë. Do të të tregoj një anekdotë… Ai filloi të përplasë këmbët për t’u ngrohur. – Në një shtëpi fshati, mbi trarët e çatisë po luanin dy minj. Një lëvizje e gabuar dhe të dy miushët ranë në një tundje dhalle. O bo bo, ç’na gjeti, do mbytemi, do mbytemi. Thoshte njëri, dhe tjetri: Rrihni këmbët fort, fort, sa të bëhet një popël gjalpë dhe pastaj i hipim sipër dhe shpëtojmë… Ashtu bënë dhe miushët shpëtuan. Sandri po më dëgjonte me një buzëqeshje të ëmbël. E binda, thashë ndërdyshas. Ai u mbështet me një bërryl mbi gju dhe mbas një pauze të ndërprerë nga kolla më tha: -Po. Unë buzëqesha hareshëm dhe ndala frymën për të dëgjuar përgjigjen. – Po… po ata kishin këmbë, Remo… unë nuk kam! Nuk kam më fuqi. Mbështeti fytyrën te pëllëmbët e tija dhe ndejti për një kohë, që mua m’u duk e pafund. Ishte një buzëmbrëmje marsi e po asaj dite.
24 mars. Retë e atij muaji të pashpirt lëshonin një shi të imët si llohë dëbore. Për fat të mirë, nuk zgjati shumë. Do të xhironim te shkolla. Vendosëm digat, projektorët dhe figurantët nëpër vendet e tyre mbi shkallë. Njëri prej tyre filloi t’i binte klarinetës, një miturak simpatik. Ishte Genti Salillari (saksofonisti i shkëlqyer i ditëve tona). Bëra mizansenën që do të kryente Sandri. Po e prisnim me drita ndezur për t’u ngrohur sadopak mjedisi. Orët po kalonin dhe aktori nuk po dukej gjëkundi. Shkrumbi i natës po e përpinte dritën e asaj buzëmbrëmjeje të paharruar! Klarineta e Gentit që i binte një kabaje të njohur përmetare e shtonte skajshëm ankthin e pritjes. Nga rrugica e kalldrëmtë u dëgjuan hapa të shpejtë dhe më pas të ngadalësuar deri në heshtje. Të gjithë drejtuan vështrimin drejt hyrjes për nga do të vinte Sandri. – Gati për xhirim – bërtita. Dritat u ndezën, cërritën digat dhe pashë të dalë nga terri Josifin. Ishte i bardhë si meit. I tkurrur nën xhupin e leshtë, dukej edhe më i vogël se ç’ishte. Bëri një lëvizje të atillë sikur donte të qetonte veten dhe të tjerët që ishin ngurtësuar në lëvizjet e tyre. Më bëri shenjë t’i afrohesha. Pandehmat vrumbullonin brenda meje shoqëruar me tamtamet e zemrës që kishte marrë revan si troku i një kali të çmeritur. – Merr ilaçet e zemrës – foli ai me një zë të shpërfytyruar. U akullova krejt. Nxora trinitrinën nga kutiza dhe e futa nën gjuhë pa e ditur pse! – Josif, çfarë ka ndodhur? Folë, se po na luan menç. Ai nuk foli. Mori rrugicën tatëpjetë duke u mbajtur mureve.
E ndoqa pas deri te Gazi që ishte i ndezur. Të heshtur si dy mumje u zhytëm në errësirën e makinës. Gomat e makinës fërshëllyen dhe mjeti u shkëput nga vendi me një shpejtësi marramendëse. Kohë pas kohe te pasqyra ballë tij, pashë sytë e trembur të grahësit që më zhbironin. Mori kthesën te Torra dhe frenoi përpara hotel “Vollgës”. Një turmë e hallakatur buronte e heshtur. Policia kishte rrethuar vendin. Dritat e katit të parë ishin të ndezura. Nga dera e qelqtë rrotulluese hynin e dilnin njerëz me bluza të bardha. Në turmë dallova disa persona të Sigurimit. Përpara se të zbres, Josifi më zuri për krahu dhe më shkundi fort. – Mblidhe veten. Pi një grykë raki. Sandri… zëri iu drodh e sytë iu skuqën. Sandri, na la! Ka rënë nga kati i tretë i hotelit. Më vetoi në tru një vegim i munguar prej kohësh!
Gjithçka që shihja përreth ishte e akulluar krejt. Mos ishte ndonjë shajni, vagulli a çka tjetër… por jo. Vdekja e Sandrit? Jo. Një pezm i pandjerë kurrë më pushtoi të gjithin. Me vështirësi çava korridorin e policëve që donin të më ndalonin.
– Është regjisori i filmit – foli në ecje Josifi, duke çarë përpara meje. Kisha ngrirë përpara derës së qelqtë. Nuk më bënin këmbët të ecja më tej. Josifi më mori për dore dhe…Përpara syve më verboi çarçafi i bardhë me bllama gjaku të mpiksur. Nga grupi i mjekëve ligjorë u shkëput një grua e re. – Ju jeni regjisori? – Pohova me kokë ngaqë më kishte mbytur thaurima. – Aktori Sandër Prosi ka rënë nga kati i tretë, me pasojë vdekjen e menjëhershme. Shkaqet janë në shqyrtim e sipër.