Fjala demokraci, me siguri është ndër fjalët më të shkruara dhe më të përfolura në të gjitha gjuhët në kohën e sotme. E tërë kjo punë ka filluar me Sokratin, Platonin dhe Aristotelin, por ka më shumë se një shekull që kjo fjalë dominon në lëndën e historisë, publicistikës, gazetarisë dhe në shkencat tjera shoqërore. Në të gjitha leximet mësojmë se demokracia është më se e nevojshme dhe se sot nuk qeveriset ndryshe, pasi që kjo është zgjidhja më mirë e formës së sundimit.
John Dunn, profesor i teorisë politike në Universitetin e Kembrixhit, mendon ndryshe. Ai në librin e tij “Setting the People Free – The story of Democracy”, demokracisë i bën një studim nga një kënd që rrallëkush do të kishte guxim ta bënte. Poenta e Dunnit është se demokracia edhe kur ka lindur në Athinë, nuk ka qenë sistem i pëlqyer as nga populli e as nga filozofët. Demokracia duket të ketë qenë sistemi apo mënyra e sundimit më pak popullore (demokratike) se sistemet tjera që njiheshin deri atëherë në botën antike.
Autori fillon shtjellimin e temës nga qëndrimet që kishte Sokrati për demokracinë. Sokrati në fakt ishte armiku më i madh i demokracisë. Babai i filozofisë hyri në histori edhe si martiri i parë i shprehjes së lirë. Ishte sistemi demokratik që e dënoi Sokratin me vdekje pasi që ky sistem nuk toleronte fjalën e lirë. Si rrjedhim, demokracia e dënoi mendjen më të ndritur që kishte bota atëherë. As Platoni nuk njihet si mik i demokracisë. Në “Republikën” e tij, ai flet për demokracinë duke e kualifikuar si udhëzim apo recetë të përsosur për të krijuar kaos, pasiguri dhe prapambetje ekonomike.
John Dunn shpreh mirënjohje për Aristotelin i cili duket të ketë dhënë bazën më të sigurt për krijimin e një shoqërie të shëndoshë dhe të përgatitur për të qeverisur. Teoria e Aristotelit për mirëqenie dhe zhvillim shoqëror qëndron në krijimin e bazës së nxjerrjes së ligjeve të pranuara dhe të zbatuara drejtësisht. Populli, sipas Aristotelit, duhet të jetë i lirë vetëm në pjesëmarrje të nxjerrjes së ligjeve dhe në zgjedhjen e një këshill i cili duhet t’i zbatoj ligjet sipas marrëveshjes.
Është absolutisht e parëndësishme kush qeverisë apo kush i zbaton ligjet. Ai mund të jetë mbret, tiran, ushtarak etj. Gjithçka me popullin do të jetë në rregull nëse ligjet zbatohen si duhet pasi që në shoqëri krijohet siguri, drejtësi sociale dhe ekonomike. Vetëm kështu qytetari (populli) do të jetë i lirë për të vepruar dhe për t’u kyçur në proceset politike që mund të hyjnë në sferën e interesit të tij.
Dunn ka vendosur të marrë qëndrimin e Aristotelit si bazë të paluhatshme në drejtim të tregimit të historisë së demokracisë. “Tek e fundit” vlerëson autori “si mund të jetë demokracia e mirë kur nga 150 mijë banorë që kishte Athina, vetëm 30 mijë kanë patur të drejtë pjesëmarrjeje në procesin e vendimmarrjes”? Pjesa tjetër e popullsisë, që ishin skllevër, gra dhe jo shtetas, mbeteshin jashtë procesit të vendosjes për jetën e tyre. Një nga ata që nuk kishin të drejtë të pjesëmarrjes në këtë proces, ishte edhe Aristoteli i cili sipas normave demokratike nuk kualifikohej për qytetar të Athinës.
Një studim serioz për këtë temë, siç është ky i profesorit Dunn, është i pamundshëm të sulmohet si i pabazë. Themeli i tij i fuqishëm qëndron në të studiuarit dhe në të krahasuarit e “Politikës” së Aristotelit, që mund të merret si vepra më e rëndësishme për këtë shkencë edhe në kohët e sotme.
Përfundimi është se grekët duke mos qenë në gjendje të krijojnë monarki kanë adoptuar demokracinë si formë të sundimit që në fakt ka qenë një lloj kompromisi e jo dëshirë apo vullnet i patjetërsueshëm i shoqërisë së atëhershme. Ky kompromis është treguar i paaftë të themelojë shoqëri të qëndrueshme, të drejtë dhe të sigurt.
Ç’është e vërtet,a problemi më i madh i demokracisë është mundësimi që i bëhet një shtrese të ulët të njerëzve të vijnë në pushtet. Këta njerëz nuk hezitojnë të përdorin të gjitha mjetet, përfshirë dhunën, gënjeshtrat dhe mashtrimet për të ardhur në pushtet. Demokracia, argumenton bindshëm autori, i krijon mundësi oklokracisë të vijë në pushtet (përkthimi më i mirë në shqip i fjalës oklokraci është sundim i halabakëve d.m.th. shtresës më të ulët të popullit të cilët shpesh janë grupe kriminale). Oklokratët në Greqinë antike ishin edhe një lloj i ‘badihavxhinjve’ dhe si të tillë merrnin pjesë në të gjitha kuvendet dhe ushtronin influencë serioze në marrjen e vendimeve pasi që nuk bënin punë tjetër. Madje, shumicën e kohës e kalonin duke ushtruar funksione të larta shtetërore, pasi që zgjidheshin nga votat e shumicës oklokrate.
Greqia apo kultura helene pati një përparim të madh dhe u shpërnda në botë vetëm kur Aleksandri i Madh e suprimoi sistemin e demokracisë në Greqi dhe aplikoi sundimin e tij autokrat. Kjo krijoi një shoqëri përparimtare në Greqi dhe kultura helene mori dhenë. Dhe, në fund, i tërë nami grek vdiq me Aleksandrin e Madh.
Koha e sundimit romak ishte jashtëzakonisht më e rëndësishme për zhvillimin e idesë së shtetit dhe të drejtës. Në fakt, romakët vendosën bazat e sistemit të sotëm të shoqërisë dhe sidomos të drejtësisë. Asnjë faqe historie apo filozofie që është shkruar gjatë epokës romake nuk flet për demokracinë. Madje, fjala demokraci nuk gjendet askund e shkruar në literaturën relevante në latinisht. Gjatë periudhës romake, por edhe më vonë (gjatë Mesjetës), t’i thuash ndonjë qeverisjeje se ishte demokratike, ishte fyerja më e madhe që mund të bëhej atij vendi. Megjithatë, kishte qytete dhe shtete që qeveriseshin me shumë elemente që sot njihen si demokratike.
Në mesjetë u lajmëruan filozofët që filluan të merreshin me shqyrtimin e kësaj teme. Arabët kishin përkthyer veprat antike greke dhe ishin të njohur me demokracinë, por nuk menduan aspak ta aplikonin në qeverisjen e tyre. Ideja duket të ketë kaluar nga mendimtarët arabë te Spinoza dhe Hobessi. Nga veprat e tyre shohim se që të dy e urrenin këtë formë të qeverisjes (demokracinë). Madje, Hobbessi duke e studiuar këtë çështje, kishte ardhur në përfundim që sovraniteti vërtetë i takon popullit, por populli pasi që nuk është në gjendje t’i ushtrojë vet këto veprimtari, duhet të emërojë mbretin si sovran. Dhe, mbi këtë u ndërtua sistemi politik apo demokratik i Anglisë apo i Britanisë së Madhe siç u bë më vonë.
John Dunn ka studiuar thellë veprat e Hobsit dhe falënderon Noel Malcolmin për veprat e tij që kanë të bëjnë me Thomas Hobbesin ku gjenden idetë e themelimit të sistemit demokratik anglosakson. Është aq i gjatë vargu i filozofëve që kanë qenë kundër demokracisë, sa që është e pamundur të numërohen këtu.
Atëherë, si u bë që sot demokracia të jetë forma më e kërkuar dhe më e preferuar e qeverisjes? John Dunn ofron një përgjigje të lehtë dhe të kuptueshme. Në Mesjetë Evropa ishte zhytur në errësirë të plotë. Dëshira e madhe për të dalë nga terri ndikoi në marrje të qëndrimeve të nxituara. Kur Evropa filloi të ikte nga sistemi i rëndë mesjetar, filozofët nxituan të madhështonin Greqinë antike dhe filozofinë e saj. Dëshira e popullit të Evropës së asaj kohe ishte që të ikej nga sistemi i sundimit të monarkisë absolute, duke menduar se kopjimi i idesë greke për demokraci është mënyra më e mirë e vendosjes për të qeverisur. Teke undit, nuk duhej të mendohej për të krijuar sistem të ri të sundimit kur ai ekzistonte. Në Renesancë, si gjithçka greke që u ringjall me nxitim, ashtu ndodhi edhe me demokracinë.
Elementi i dytë dhe vendimtar, sipas profesorit Dunn, e që nuk kishte të bëjë me ndonjë vlerë antike greke, ishte krijimi i SHBA-ve. Veçantia e jetës në SHBA vetvetiu kishte krijuar nevojën e qeverisjes sipas masës së demokracisë, që ishte provuar më herët në Greqi. Por, këtu nuk kemi të bëjmë me ndonjë kopjim. Jeta në Amerikë, të cilën e impononte edhe elementi gjeografik, ishte e tillë sa që i detyronte njerëzit të vetëorganizoheshin dhe të krijonin pushtetin e tyre lokal që i përngjante shtet – qyteteve greke. Vendbanimet ishin aq larg njëra-tjetrës, sa që vendosja e pushtetit qendror në etapa të mëvonshme ishte e vështirë, por që u bë sipas shembullit lokal. Dhe, kjo mundësoi që SHBA-të, me Kushtetutën e tyre të krijonin demokracinë moderne (përfaqësuese), por duke mos ikur nga shumë parime që më parë i kishin të njohura nga sunduesit anglezë.
Në kushtetutat dhe në traditat politike të këtyre dy vendeve, kujdesi më i madh tregohet ndaj nxjerrjes dhe zbatimit të ligjeve, element të cilin Aristoteli e theksonte si të domosdoshëm për zhvillim të drejtë social dhe politik. Disa nga këto elemente janë vlerësuar edhe nga Alexis de Tocqueville në veprën e tij monumentale ‘Democracy in America‘. Në procesin e krijimit të SHBA-ve pakkush besonte se shteti i ri duhet të ndërtohet mbi idenë e demokracisë greke. Madje, James Madison, autori kryesor i Kushtetutës së SHBA-ve, gjithmonë ka refuzuar ta përdorte fjalën ‘demokraci’.
Më në fund, John Dunn konkludon, tërthorazi, se rilindja e demokracisë sot ka pamje dhe përmbajtje anglosaksone. Kjo mund të jetë edhe e vërtetë pasi që dy shtetet më demokratike, sipas konceptit të sotshëm, konsiderohen të jenë SHBA-të dhe Britania e Madhe.
Rilindja demokratike, apo ardhja e dytë e demokracisë, siç shprehet Dunn, ka ndodhur së pari në këto dy vende, pastaj ideja është bartur në Francë dhe në vendet tjera evropiane. Duke analizuar shtrirjen konsekuente të demokracisë, që shpesh merret si kopjim i thjeshtë nga shembulli i mëparshëm, mund të parashtrohen shumë pyetje. P.sh. ndoshta shtetet që nuk kanë ngjashmëri me zhvillimin politik dhe me traditën anglosaksone, janë të veçanta. Prandaj, duhet të kenë sistemet e tyre qeverisëse të veçanta.
Por, kjo dukuri të shtyn të mendosh edhe më thellë duke u kthyer të kolosët e filozofisë antike greke. Nuk ka kurrfarë dyshimi që sot në Ballkan, përfshirë edhe Greqinë moderne, demokracia ka krijuar sundimin oklokratik. Prodhimi i këtillë i demokracisë gjithmonë i ka irrituar dijetarët. Pastaj, pason pyetja e fundit: sa është populli i lirë nën këtë lloj sundimi dhe çka na duhet demokracia nëse ajo nuk krijon siguri, barazi dhe mirëqenie?