Nga: Ndriçim Kulla (pjesë nga libri, “Bota shqiptare e Branko Merxhanit”)
“7 prilli i 1939, e komplikoi edhe më shumë jetën e Brankos në Shqipëri. Dy numrat e fundit të revistës Përpjekja Shqiptare ia konfiskuan dhe e porositën që, në qoftë se donte të vazhdonte punën e tij si gazetar, të nxirrte një revistë me titullin Përpjekja Fashiste. Kështu, ai vendosi të largohej nga Shqipëria. Në fillim të gushtit 1939, u nis për në Korçë, ku vizitoi Kishën Ortodokse me vlera historike, vizitoi fshatin Butkë, fshat i Kolonjës, dhe së bashku me inxhinier Qemal Butkën dhe agronomin Dalip Zavalani (vëllai i Tajar Zavalanit), kaluan kufirin grek dhe u vendosën në Turqi. Branko u takua atje me disa miq të vjetër të Kostandinopolit. Ata, duke ditur vështirësitë ekonomike të Brankos, e ndihmuan pa kursim. Ndërmjet atyre përmendet emri i Tare Libohovës, i cili kishte ndihmuar shumë refugjatë të varfër dhe patriotë.
Në vitet 1941-1942, një organizatë amerikane që vepronte në Egjipt, kërkonte folës për ‘Zërin e Amerikës’ në një stacion radioje. Ndër refugjatët shqiptarë u zgjodhën: Branko Merxhani, Prof. Dr. Mirash Ivanaj dhe Xhemal Farka (ky i fundit ishte student në Universitetin Amerikan të Bejrutit). Pas pushtimit të Libisë, të tre të lartpërmendurit kaluan në Jerusalem dhe punuan atje deri në mbarim të luftës.” (318) Kështu rrëfen Pertefë Leka, sipas një faksi të marrë nga Dr. Jakov Milaj.
Nga një burim tjetër autobiografik, ai i të birit të Vangjel Koçës, për largimin e tij tregohet kështu:
“Branko Merxhani, siç më thoshte nëna, qe gjithmonë me një ekonomi të dobët, por qe nga ata njerëz që edhe një javë të mos hante, nuk e shfaqte. Branko Merxhani, i përkiste Dojç Kulturës, dhe me italianët nuk shkonte mirë. Kur erdhën italianët këtu, ai i thotë Vangjelit: ‘Unë do iki!’ I thotë Vangjeli: ‘Mirë bën, se këta do të lenë, do të lenë dhe do të internojnë. Unë nuk të mbroj dot’. Vangjeli qe për vete shumë i shqetësuar, meqenëse influencën më të madhe e kishte në Greqi, mendoi se këta do me lenë për disa kohë dhe do të sajojnë ndonjë gjë. Në 1939-ën, Brankos i jep peshqesh nji arkitekt që kishte mbaruar në Gjermani, një radio, të cilën ai e shiti për nja 30 napolona flori, dhe i thotë Vangjelit: ‘Ika Vangjel!’ dhe iku, u arratis, kaloi nëpërmjet Greqisë dhe doli në Egjipt. Nga Egjipti, e nga Kajroja, ai i dërgon nji letër Vangjelit, ku i përshkruan gjithë historinë, dhe së fundi duke dashur të mos e kompromentojë Vangjelin, e mbyll letrën me shënimin Madam Baterfly (M. B.) që i linte të kuptonte se ishte Merxhani Branko. Vangjeli e kuptoi menjëherë se kush e dërgonte letrën. Kështu u largua njëherë e përgjithmonë, nga Shqipëria Branko Merxhani.”
Po ku shkoi pas kësaj? Pse nuk u kthye më? Janë pyetje të natyrshme, që mund t’i bëjë çdokush, por nëse e ndjek gjithë ecurinë e jetës dhe mënyrën e tij të të jetuarit, është e lehtë të hamendësosh. Pas luftës, Xhemal Farka kthehet në Shqipëri që të kontaktonte me mikun e tij Lef Nosi, por e pësoi keq nga komunistët. Edhe Prof. Mirash Ivanaj, u kthye në Shqipëri për të vazhduar karrierën e tij në edukimin e brezit të ri, por vdiq në burg. Branko nuk u kthye në Shqipëri, sepse kishte shkruar artikullin: Pse nuk jam marksist. Duket pra, edhe nga ky rrëfim, se shokët më të ngushtë të kohës së fundit të Merxhanit në lidhje me Shqipërinë, përfunduan keq, aq më tepër do të përfundonte Brankoja që kishte shkruar kundër marksizmit. Ndërsa, për të kuptuar më mirë se ç’profesion vijoi, do të duhet të ndjekim përshkrimin e një dimensioni të rëndësishëm personal që ai jep në njërin nga artikujt e tij të hershëm.
“Kam ca muaj në Stamboll, ku shkova tërë beharin në shtëpin e babait që ndodhet në brigjet magjike të Çamlixhës. Duhet t’ju sbuloj një faj t’im – në mund t’a them kështu – dëshirën e natyrëshme të temperamentit t’im; shpirti i gazetarit, ky instikt çqetësonjës i mbledhjes lajme dhe gjurmimit, më ndjek në çdo hap të jetës s’ime. Gazetaria ka qënë puna ime e parë e kënaqshme, që më tërhoqi thellë dhe më fali oreksin e punës. Kam nxjerë gazetë, doemos qesharake dhe të shkruarë me dorë, që kur se kam qënë akoma nxënës i vogël i shkollës së mesme. Më pas kjo nxehje djalatore, që më dukesh në krye si lodrë e mirë, u-kthye në profession të regulltë e të dashur, pa që t’a ndjej edhe unë këtë gjë se si e më gjithë kundërshtimin e familjes. Kur u’shkrova në Universitet zura të bashkëpunoj në revisia letrare të ndryshme dhe më pastaj punova vjet me radhë në redaksit e disa gazetave të përditshme. Kështu dashurova dale-nga-dale punën e natës në zyrën e Drejtoris së Lëndës, u-mësova me zhurmën harmonike të maqinës rotative edhe era e rëndë dhe e helmuarë e mellanit të njomë, derdhur në kartën gazetare të rodhës së madhe të pressës, ishte gëzimi dhe dëfrimi im i vetëm në orët e para të mëngjesit.
Që nga ajo kohë e tehu nuk gjeta gjëkundi gjetkë qejfin dhe gëzimin, që mjeshtëria gazetare i fal një redaktori të lindur e me ndërgjegje. Me gjithë shkuarjen e kohës dhe megjithë ndryshimin dhe shvillimin e paskëtajmë të udhës s’ime gazetare, mbeta thellë, kudo dhe kurdoherë, gazetar, njeri që e shkon natën pa fjetur, mik i pa-ndarë i penës, kudo që u-ndodha, jo vetëm në atmosferën e zhurmës të një qyteti ose gjysmë-qyteti, po edhe në fshatin më të largmë e më të shkretë. Dhe që nga ajo kohë nuk munda të bind-vetëhen se orët plot diell të ditës janë, për punën e mendjes, më të mira nga qetësia dhe vetëmia e natës së errëtë…
Ky është faji im.
Shkuan vjet që ahere. Udhët e jetës u-kthyen për në drejtime të tjera. Me gjithë këtë, instikti gazetar nuk u qetua në vetëhen time. Nuk më la as në këtë udhëtim të fundit në Stamboll, ku erdha me shpresë që të hiqem në një qoshe të treshkëtë, të mbyll librën dhe të lë më nj’anë penën për pak kohë. Temperamenti gazetar nuk di tjetër lloj prehje përveç asaj që e bën njerinë të punojë pa rreshtur, pa që të presij as për një çast lidhjet dhe interesimin e tij për botën e jashtme. Bile udhëtimet e një gazetari nuk mbarojnë kurrë me një shëtitje prëhëse nënë rezet e qeshura të qiellit ose nënë yjet e ndritëshme të qiellit. Të tjerë janë ata që udhëtojnë vetëm për çlodhje. Gazetari do që të dijë, të shohë, të mësojë të kuptojë diç më tepër; do që të vëjë re pamjen e vërtetë të jetës së njërësvet që meren me shumë punëra, që bredhin reth e rrotull si hiera mysterioze e të nxituara; interesohet për çështjet që u takon atyre më thellë dhe nuk qetësohet pa sbuluar disa gjëra, disa të vërteta, të ditura, po të çkujdesura, të zakonëshme, që dëgjohen për herë të parë në shumicën e njerësvet. Kjo është e fshehta, gëzimi dhe, mbase, dëfrimi i vetëm dhe më i math i një gazetari të thjeshtë: të rrojë dhe të interesohet për jetën e gjysmë njerëzisë me qëllim që t’a përhapij, t’a lajmërojë e t’a ndriçojë në gjysmën tjetër…”
Është një rrëfim i mrekullueshëm i fillimviteve ‘30, që u bë më pas vazhdim në kohën e pasluftës në gazetat më të njohura turke, me pseudonimin Baha Ozler. “Branko Merxhani kur u vendos përfundimisht në Turqi ka shkruar për Shqipërinë dhe për traditat shqiptare, por asnjëherë për personalitete marksiste”, – vazhdon Petrefe Leka. “Në një fushë të lartë, e rrethuar në të katër anët me maja të mprehta si thika, dhe me kufitë që njerëzit e quajnë Atdhe, atje jam lindur, atje janë varrosur kockat e gjyshvet të mi, atje jam ushqyer e rritur qysh në vogëli. Çdo kujtim i kësaj fushe është një kujtim që më mua. Djalëria ime është një kujtim i thell e i patundshëm që më bënë të dua e të dashuroj Atdhen. Në këtë fushë gjeta vehten t’ime dhe këtu jam duke qëndruar në këmbë, dikur me qejf, dikur pa qejf. Në këtë fushë po eci, po vrapoj, po mërzitem, po dëfrehem, këtu çqetësohem, këtu lodhem dhe këtu bie në gjumë.
Në këtë fushë e shoh diellin dhe nxehem, ose ftohem, dhe gjej shpella ku mund të futem, të zhdukem, gjej hijet ndën pemët dhe ujrat e freskëta. Dhe pasi është nevojë të lëvis, në këtë fushë breth me një mijë kujdesje të vogla e të mëdhaja dhe trazohem në punrat njerëzore që të tymosem më tepër dhe pastaj të pastrohem e të dalë në shesh siç delë edhe floriri nga zjarri. Ç’gjë tjetër është politika, veçse një ilaç pastërtije dhe energjie – një purgatif? Janë edhe fusha të tjera përmbi faqen e dheut, por ku gjetkë, cila fushë tjetër është plot me kujtime të vjetra e të reja? Cila fushë tjetër është më e çuditshme, më e gjallë, më e pasur në vija, në hije, në freskitë, e në ngjyra, pallate dhe ëndërime? Pse të zgjeth një fushë tjetër? I tërë dheu është një fushë e gjërë dhe e gjatë, por pasi është shumë e madhe për çdo njeri, çdo kush vë kufi gjer ku arijnë syt’ e tij dhe brënda në këto kufira rron bashk me njerëzit e tjerë, të cilët nga shkaku i kësaj jetese së përbashkët të gjatë po në një fushë, lidhen njëri me tjetrin dhe bëhen kushërinj. Një herë që kam Atdhen t’im – e i kam të gjallë në brendin t’ime – pse të mos e pëlqej nga të gjithë atdhetë e tjerë? Ne jemi ose bëhemi patriot vetëm duke rrojtur në mes të Kombit t’onë. Rrojmë, jo për Kombin, por brënda Kombit. Pse t’a lëmë? Të gjitha kombet i përngjajnë njeri tjetrit – siç the edhe ti vetë: “grumbullime njerzësh” – dhe nuk e vlen bara qëran që të bëjmë një zgjidhje. Mua më pëlqen të mbetem kështu si jam dhe atje ku jam”, shprehej ai.
Por dikush mund t’i bënte edhe një vërejtje të tillë arsyetimit të tij: Por unë nuk të thash të ndrosh Atdhen, të thash vetëm: bëhu kosmopolit. Merxhani do t’i përgjigjej:
“Po ajo është. Njëra sjell tjetrën. Unë nuk do të mundohem kurrë të dalë nga Komb’i im. Jam mirë kështu dhe atje ku ndodhem. Pastaj një mundim i këtillë më duket i kotë dhe i lodhshëm. Po ashtu lodhem edhe kur e kam mëndjen gjithëmon te Komb’i im. Në çdo rast e në çdo çfaqje të fatit, unë e ndjej se s’kam se si të dalë prej Kombit t’im. Pra ç’nevojë kam që ta kem gjithmon ndër mënd? Unë jam dhe duhet të shtrihem si pas vëndit dhe nuk e marr Kombin t’im veç si një organ, që më hynë në punë dhe që më është, njëkohësisht, edhe një mbështetje, ku mund të gjej një skut në kohë rreziku. Mbështetem mbi ‘të për të shkundur degët e mija.
Më pëlqen të rrojë brënda Kombit për hesapin t’im dhe duke u mbështetur mbi të bëhem më tepër njeri, d.m.th., diçka më shumë dhe më i mbaruar nga njeriu. E këtu nuk bëhet fjalë aspak të harrosh kombin dhe ta ndjesh veten si diçka të gjallë, mbase edhe si njeri. Jo, gjersa e kam ndërgjegjen e Kombit, të gjitha mendimet e veprimet e mija ushtrohen vet-vetiu nga njëfarë disipline. Çdo ndërgjegje e bënë njerin më të përsosur si njeri. Pastaj unë besoj se vetëm ai që ndjen thellë kombësin e vet mund të ndjej thellë edhe kombësit e tjera.
Sa për të huajtë, nga këta, më pëlqejnë vetëm ata që kuptojnë se tërë kombet ngjajnë midis tyre, por me gjithë këtë ruajnë me kujdes veçantin e tyre kombëtar dhe e mbajnë lart e më lart. Ndjenja e Atdhetarismit ësht si një instikt. Vetëm me ndihmën e këtij instikti mund t’i kuptojmë kombet dhe nga kombet njerin. Kështu e kuptoj unë Kosmopolitismën. Nuk është gjë që arrihet me një herë. Duhet të kalojmë shumë faza. E para: duhet të ndjejmë vehten t’onë kështu siç ësht. Dhe pasi t’a ndjejmë vehten e t’a analizojmë mirë, do t’a kuptojmë edhe më thellë Kombin t’onë. Nga kombsia jonë do të ecim në kombsira të tjera dhe pastaj do të kthejmë përsëri në vehtësin t’onë dhe më së fundi do të arrijmë të kuptojmë edhe Njerëzimin. Sa thonë e janë Kosmopolitë pa kaluarë të gjithë këto faza, çështjen e marrin shumë të përciptë dhe s’kanë për t’u afruar kurrë as edhe në pragun e Njerëzimit. Këta bëjnë disa përgjithësime fluturake dhe pandejnë se diçka bëjnë. Por a ka gjë më të lehtë nga përgjithësimet? Ësht zanati me të cilën merret zakonisht llogjia e jonë dhe ësht kulmi i dembellëkut. Njeriu dhe kombi janë dy kuptime që plotësojnë njëri-tjetrin.
Njeriu përfaqëson të gjitha fuqitë e kombit të vet, ëndrat e tija janë ëndra të kombit dhe shpresat e kombit janë shpresat e tija. Nëse komb’i im i humbi shpresat e veta, do t’i japë të mijat. Dhe prap nga ai do të marr shpresë, kur unë do të dëshpërohem. Në qoftë se Komb’i im nuk ka asnji ëndër dhe endet rrugash pa ideale, atëherë do t’i japë ëndrat e mija, idealet e mija, por prap fuqin për të krijuar e për të vërtetuar ëndrat dhe idealet e mija, do t’a gjej brënda në kombin t’im. Në qoftë se u verbuan sytë e Kombit t’im dhe nuk i shohën fuqitë që ka në brëndin e vet, atëhere do t’i tregoj unë rrugën me syt’ e mi, që shohin dhe dallojnë mir’ e bukur hovet e tij të fshehur”.
E në këtë pikë mendimit merxhanian mund t’i vinim përballë shprehjen familjare të një skeptiku apo pesimisti të sotëm, i cili mund të shprehej: Çudi! M’u zgjuan pamjet që kurrë nuk më kanë rrënë ndër mënd gjer më sot. Ndjenja e Atdhetarizmit është tharrë në brendinë time nga shkaku i ulërimave të egra që dëgjohen rreth kësaj fjale. E përsëri Merxhani do të shfaqej profetikisht si një njeri i kohëve të sotme, duke thënë:
“Mos e humb besimin! Në qoftë se t’është shkrirë idea atdhetare në zëmrën t’ënde as që nuk mund t’a besosh më, prap mund të jesh një njeri i drejtë, mjaftë t’i mbetesh besnik Atdheut t’ënd dhe të mos të vij turp të përmëndësh emrin e tij. Një Fe është edhe këjo. Këtu nëpër mes shkretëtirës dhe qetsis së vdekjes, ke kohë që t’i mendosh këto gjëra. Unë po iki. Vete të trazohem me njerëzit e mi, të derth të gjitha fuqit e mija në humnerën e pa fund, që quhet komb, të shkrij jetën t’ime duke ndjerë thellë gjithë pikëllimet e jetës kombëtare me dhimbje, me enthusiasmë, me mërzitje edhe me dëshpërim. Dhe në qoftë se ësht e shkruar që të çduket komb’i im, unë do të jem prap i gëzuar. E dua aq sa pranoj të vdes që të ndjej agonin e vdekjes së tij. S’ka gjë në botë që meriton të vajtohet pse vdes. Një i këtill mund të jem: ja një dele e urtë në kopen e njerëzvet, ja ngallnonjësi i tyre. Një skutë tjetër nuk di – veçse jetën në shkretëtirë. Mirëpo nuk mund të mbetem murg gjithënjë. Nuk më mjafton përtacia, as edhe vetëm mendimi. Dua edhe kripën e tij: energjin. Dhe hijen e vdekjes e kam në zemrën t’ime që të më frymëzojë pasionin e jetës. Vdekja ësht për të gjallët një bar i dehur që zgjon gjithëmon në brëndin t’onë llahtarin e jetës”.
“Çdo mëmëdhe ka plotësisht të drejtë të kërkojë llogari e nji frut pozitiv nga bijtë e tij. Por, kjo e drejtë i përket më fort mëmëdheut shqiptar, sepse, ay – siç thotë Naim Frashëri – djemtë e tij i ka rritur me lotë e thërrime. Kështu të gjithë intelektualët kanë një detyrë të rëndë kundrejt këtyre tokave të bekuara, të cilën mund ta plotësojnë vetëm me besnikëri e vetmohim. Ja pra, merita më e madhe e Merxhanit qëndron këtu. Ai nuk ishte nji intelektual pasiv, asocial, pa vleftë e pa frut…! Qenia e tij nuk ishte një letër e bardhë: pa ndonjë germë a rresht, pa ndonjë vijë e ngjyrë. Ai përgjegjësinë nuk e ndjente kur ishte kundrejt pushtetit shtetëror, sundimit të ligjeve ose përpara fytyrave të vranta të eprorve, por, përkundrazi përgjegjësinë e ndjente më tepër kundrejt ndërgjegjës, shpirtit e zemrës së tij. Kjo antikritikë e antikontroll ishte fuqia më e madhe e tij në krijim e prodhim. Madje, në këtë perspektivë, mjaft interesante dhe e thellë shfaqet dëshira e tij për të medituar e për ta marrë burimin e këtij meditimi nga populli, nga njerëzit. “Mua më pëlqen të sillem vërdallë nëpër shkretëtira, shkruante dikur Merxhani. Secili merret me punën e vet dhe unë s’kam punë tjetër, veç se të mësoj se me ç’merren, me ç’rrojnë dhe me ç’shpresa dhe mendime mbahen në këmbë bashkëvuajtësit e mi. Kombi ka nevojë për ndihmën e djemëve të tij, por bijt e vet nuk janë të zotë që t’a ndihmojnë. Nuk çajnë okën për ‘të. Kalojnë ditët me urime dhe me shpresa. Mua më pëlqen të merrem me ato gjëra, të cilat të tjerët vetëm urojnë që të bëhen. Jap diçka nga vetja ime që të shkojnë pak më tutje përpjekjet e heshtura të të tjerëve, ashtu që të forcohet shpirti i kombit. Ësht i pasru shpirti i kombit, por kurdoherë duhet kokër e re që t’a forcojë, sepse kokërat e vjetra bëhen bajate. Ndërgjegjia kombëtare që të rritet dhe të ngjallet kërkon përpjekje të reja, do vepra të reja. Gëzimi im është të humbas përmes këtyre shkretëtirave në një kohë kur të tjerët si unë kërkojnë të bëhen nikoqir, të fitojnë pozita shoqërore, të dëfrejnë dhe të vrasin miza.Pasqyra shoqërore e fshatrave më tregoi udhën me të drejtë për psykologjin t’ime shoqërore. Interest politikë të arhondëve politikë të fshatrave të një kombi, pajtohen me nevojën dhe mbrumin pak nga pak organizimet politike, shtetet. Dhe prapë fshatrat nga shkaku i prirjes së posaçme për punë ose nga shkaku se janë të ngrehura nëpër vende të përshtatura për tregti, bëhen pak nga pak qytete, gatuajnë qytetërimin.
Në fshat shoh edhe themelin e Njerëzimit t’onë, me gjithë se mbeti shumë prapa edhe s’u ndie klithma e tij e parë, paralajmërimi i çfaqjes së moshës së vet foshnjarake. Mbase për këtë gjë më pëlqen të shoh pamje katundare, parmëndën dhe pendën, arat dhe lëmënjt. Nëpër shkollat dikur loton mshehurazi shpirti im dhe dëgjoj këngën e marrë vënçe.
Kemi të gjallë brenda nesh gjith’ sa rojtën të vdekurit t’onë dhe mund të kemi brenda nesh çdo gjë që do të gëzonin ose do të kenë zotësin të gëzojnë të pasardhurit t’onë. Brenda un-it t’onë luftojnë midis tyre dy ndjenja, njëra e varfër tjetra e pasur. E para na thotë se jemi një dhe të ndarë nga të tjerët pa patur asnjë lidhje me ta dhe se jemi çdokush të ndarë veç e veç, njerëz të pamvarur, vetëm individë. E dyta na thotë se jemi shumë ose një midis shumëve dhe njësoj me të tjerët, të vdekur e të gjallë, të lidhur me ‘ta me mijra lloj lidhjesh – të lirë e të pasur e jo të pamvarur. Të dobëtit që ti përmend janë ata që ndjejnë vehten e tyre si individë që mvaren në erë. S’ka individ. Kjo është vetëm një ndjenjë e të lodhurve ose të dobtëve. Është ngushtimi i shpirtit të tyre. Ndofta këta mund të shërohen nga dobësia e tyre nëse do të hapin më mirë sytë dhe nëse do të analizojnë më mirë Un-in e tyre gjer në thellësirë. Atëherë do të shohin se cilat janë rrënjët e tyre dhe atëherë Un-i i tyre i ngushtë do të zgjerohet, sepse do të copëtohet në një mijë pjesë. Dhe atëherë do të kuptojnë se nuk janë të lirë. Neve njerëzit kurse njohim edhe pranojmë gjithë skllavëritë t’ona vetëm atëherë bëhemi të lirë, çlirohemi nga një barrë. Theorit e mija janë jeta ime. Dalin nga veprat e mia. Nuk i bëj që të kaloj kohën. Theorit e mija dalin si përfundim nga jeta ime dhe janë të pandara prej saj.
Për mua mendimi dhe idet është drita që ndriçon rrugën t’ime. Pa këtë dritë nuk do të mundja të rroja dhe do t’ishte tragjike sikur të mos ishin pajtuar mendimet dhe jeta ime dhe nëse do të grindeshin midis tyre pafundërisht. Por nuk humbas në mendimet e mia sepse nuk i besoj verbërisht. Besoj më tepër veprimet e mia. Veprimi ësht’ i nevojshëm që të mos e humbasim, ësht’ i domosdoshëm që të mos shterojnë mendimet t’ona. Kur arrijmë të trullosemi brenda iderave dhe nisim të vijmë vërdallë në lëmin e dëshpërimit, është mirë të zëmë ndonjë gur, një pemë, dheun që të bindemi se nuk kemi shkarë dhe se jemi të gjallë ende.”
Branko Merxhani thuhet se ka vdekur vonë, në vitin 1981, dhe në vetmi. Ndoshta shumë pak vetë e dinë se ku ndodhet varri i tij. Duke menduar këtë gjë, të vjen në mendje një shkrim-reportazh që ai bën për varrin e Abdylit dhe Naimit në Turqinë e viteve ‘30. Ja se si e përshkruan ai: Atje tutje, në rrëzë të sypërfaqes ku bashkohen ca repe, një varr i mermertë. Ky është varri i Abduli-it. Ka dhe një gur të stolisur me një mbishkrim turçe me mjaftë hollësira. Njëri prej gurëve të varrit ka ikur nga vëndi dhe nga njëra anë’ e tij po bijen copa dheu të djegur e të nxirë nga thatësira. Kur i aviteni këtij varri ndjeni në brëndësirën t’uaj një dhëmbje, pse këtu afër është dhe një varr tjatër. Dhe sikur zëri i ngjyrur i një gruaje plakë, lajmëtare e vdekjes, ju bërtet nëpër mes të drujve të varresës ku kini hyrë:
“– Djelma! Varri që kërkoni është pranë atij varri dhe tamam nënë këmbët t’uaja!
Oh! Tokat që kini përpara, që shkelim me këmbë ne, janë varre, ja kështu të pa-dukurë, pa-gjurmë, pa gurë, pa mbishkrim. Në njërin nga këta vënde flenë kockat e Naimit që brezi ynë e njeh si poet kombëtar. Ky njeri i math që është krijonjësi i parë i shqiptarismës s’onë të re, është bërë flija e mos-mirnjohësisë më të madhe të Shqipërisë së krijuar. Në këto balta të shkreta të një vëndi të huaj, ç’punë ka akoma Naimi? Këtu s’ka as-njeri që ja di varrin e tij, për veç një gruaje plakë, e aratisura e teqes”.
Sa e trishtë, aq edhe e dhimbshme! Nuk do të donim që ky fat t’i përkiste më tej edhe Merxhanit. Ndoshta një ditë eshtrat e tij mund të prehen edhe në Shqipëri, por të paktën varri i njërit prej mendimtarëve më të mëdhenj shqiptarë të të gjitha kohërave, nuk duhet të mbetet nën epitafin “Aty nën këmbë e kini”.