Profesoresha në Fakultetin e Arteve Dramatike të Universitetit të Prishtinës, Seadet Beqiri, ka botuar këtë javë librin monografik Drama kombëtare në vitet 1950-1975 nën përkujdesjen e shtëpisë botuese “Armagedoni”.
Sipas recensentit Haqif Mulliqi, Drama kombëtare në vitet 1950-1975 paraqet kontribut të vyer në fushën e studimeve dramaturgjike shqiptare të krijuara gjatë periudhës së realizmit socialist në Shqipëri. “Përqendrimi i autores në këtë tekst bëhet në periudhën më të rëndësishme të dramës në kuptimin e konsolidimit të kësaj krijimtarie letrare sipas termave të realizmit të përcaktuar nga ideologjia politike, synimi përfundimtar i së cilës ishte krijimi i një formacioni stilistik letrar dhe artistik, i një poetike të veçantë me motivacionin për krijimin e modelit të qenies politike – njeriut të ri, heroit që do të ishte në shërbim të doktrinës së partisë dhe të shtetit”.
Ndërsa sipas recensentes Meliza Krasniqi, “Drama kombëtare në vitet 1950-1975 objekt analize ka 75 drama, të cilat në pjesën më të madhe i karakterizon poetika e realizmit socialist. Në rrafshin e kërkimit është përdorur metodologjia e leximit tematik, me të cilën Beqiri propozon klasifikimin e dramave në pesë grupe të mëdha, në: dramë historike, dramë e propagandës, dramë familjare dhe e emancipimit shoqëror, dramë jashtë kornizës së përcaktuar dhe komedi e satirë. Dy llojet e fundit të dramës lidhen me esenca të tjera. E para është klasifikuar sipas ‘kriterit përjashtues’, e dyta sipas zhanrit. Beqiri në këtë libër ua ofron lexuesve një pjesë të rëndësishme të dramaturgjisë kombëtare shqiptare, kurse studiuesve një qasje shtesë dhe tjetër shkencore”.
Shënime për autoren
Seadet Beqiri përfundoi studimet Ba dhe Ma në Fakultetin e Arteve të Universitetit të Prishtinës – drejtimi Dramaturgji, kurse studimet e doktoratës në Universitetin e Tiranës – dega Letërsi shqipe. Ka shkruar drama të zhanreve të ndryshme, si: Dolcinium, Trilogji hajdutësh, Kush është, E kaluara takon të ardhmen, Histori e harruar, Sekretet e urës, Anima Mea, monodramën Shumë urime për ty, dramën për fëmijë Babadimri në Kosovë si dhe radiodrama kushtuar figurave të historisë kombëtare. Disa prej veprave të sipërpërmendura janë botuar dhe janë vënë në skenë në teatrot vendore. Ndërkaq, prej skenarëve të saj veçohet ai për serialin Lexi në qytet (transmetuar në RTK). Beqiri ka dramatizuar edhe veprat Fizikanët të F. Dyremontt (TKK), Të jetosh në ishull të B. Blushit (FA), Bretkosa të D. Mihanoviçit (Teatrin AAB) si dhe Bryma e vdekjes të M. Krasniqit (TKK).
Aktualisht mban titullin profesor asistent në Fakultetin e Arteve të Prishtinës.
Parathënia e librit Drama kombëtare në vitet 1950-1975
Përvojat e para të dramës kombëtare shqiptare vijnë nga letërsia arbëreshe. Numidët e Jeronim de Radës, shkruar më 1846 e botuar shumë më vonë në gjuhën italiane (1891), me titullin Sofonisba; Ines de Castro e Anxhelo Baziles botuar po në gjuhën italiane më 1847 dhe Francesca da Rimini e Gavril Darës botuar pjesërisht në vitin 1921, nga studiuesit do të konsideroheshin si fenomene ndërkulturore,[1] pa mundur të futeshin në fondin e dramave shqipe, duke ia lënë nderin Emirës (1885) së Anton Sartorit që të klasifikohej si drama e parë shqipe. Një dukuri që u vu re në aktivitetin artistik shqiptar të kësaj periudhe ishte edhe përshtatja e modeleve të dramës klasiciste, e cila ishte kthyer në një praktikë krijuese në mesin e shkrimtarëve të gjysmës së parë të shekullit XX. Edhe në dramë, ashtu si në të gjitha gjinitë letrare të lëvruara në periudhën e Rilindjes, ndihet i fuqishëm karakteri kombëtar. Funksioni i dramës në këtë aspekt duhet parë si sukses pasi solli karakteristika të mjedisit dhe pasqyrim të drejtpërdrejtë të gjendjes së popullsisë shqiptare. Vitet ’30 shënuan një fazë të re për letërsinë shqipe. Studiuesit flasin për një zhvillim cilësor të saj. Autorë të rinj si Etëhem Axhiademi, Haki Stërmilli, Foqion Postoli sollën një frymë të re në këtë gjini. “Nga pikëpamja formale dhe e strukturës ndërtimore të ligjërimit, Haxhiademi, Fishta, Floqi, Grameno, Çajupi parapëlqejnë tipin neoklasik të tragjedisë të thurur në vargje. Kjo qe një strukturë unike dhe e pazëvendësueshme e tragjedisë antike klasike greke me emrat e famshëm të Eskilit, Sofokliut, Euripidit, sikundër edhe asaj romake me Knej Nevin, Liv Andronikun dhe treshen e mirënjohur Kuin Enin, Mark Pakuvin, Luc Atin (të krahasueshëm me Eskilin, Sofokliun dhe Euripidin), veçanërisht me tragjeditë e Senekës, gjer te drama romantike (për shembull Bajroni, Shelli, Gëtja, Shileri), e përdorur shpesh nga autorët romantikë, ku gërshetohen emocione dhe pështjellime psikike që shkojnë deri në zgrip, me arsyetime të tipit iluminist” vëren dr. Emin Z. Emini në studimin e vet monografik “Neoklasicizmi në dramaturgjinë shqiptare”.
Megjithatë, në shumicën e rasteve krijimet dramatike nuk sollën ndonjë përparim qoftë në aspektin strukturor qoftë në aspektin tekstual. Dobësitë e kësaj krijimtarie, e cila përcillte sentimentalizmin postromantik, nuk arritën t’i tejkalonin problematikat në ndërtimin e karaktereve e, rrjedhimisht, edhe në ndërtimin e dialogëve, fabulës apo edhe të anës kompozicionale të saj. Drama kombëtare e bëri hapin më të sigurt, në kuptim strukturor, me dy veprat e Kolë Jakovës Halili dhe Hajrija (1950) dhe Toka jonë (1954). Në fund të viteve ’50 drama kombëtare vazhdoi pasurimin e vet me autorë si Spiro Çomora, Ndrekë Luca, Dionis Bubani, Vangjush Ziko, Naum Prifti, Dritëro Agolli, Loni Papa, Fatos Arapi, Sulejman Pitarka, Minush Jero, Qamil Buxheli dhe shumë të tjerë, veprat e të cilëve do t’i trajtojmë në vazhdim.
Ajo që hetohet në këto zhvillime është se nga një letërsi e angazhuar për zgjimin kombëtar, në vitet e pas Luftës Nacional Çlirimtare u shndërrua në një letërsi të ndikuar nga lëvizja punëtore që ndërtoi grupet e para komuniste për ta përhapur doktrinën socialiste nëpërmjet artit në përgjithësi, e sidomos dramës. Dramaturgjia e realizmit socialist mbeti e veçuar nga tradita dhe kodi letrar gjenetik nacional, e shkëputur edhe nga përvoja krijuese evropiane dhe botërore, e cila ndonjëherë jo vetëm se u anashkalua, por edhe u injorua, u harrua e u mohua. Pavarësisht prej këtij fakti, “kundrimi i pjesshëm i trashëgimisë sonë letrare dëmton njësoj si autorët a grupet e autorëve të anashkaluar, ashtu edhe autorët a grupet e sforcuara, duke ofruar, në vend të një tërësie funksionale të procesit letrar, një torzo eksperimentale që, në fund të fundit, nuk është gjë tjetër veçse një trajtë e shtrembëruar e identitetit tonë kombëtar”[2]. Në periudhën e realizmit socialist, një pjesë e autorëve dhe veprave të tyre, pavarësisht se u përpoqën të zhvilloheshin brenda koncepteve krijuese të metodës, mbetën jashtë vëmendjes së duhur për arsye dhe shkaqe nga më të ndryshmet, me përjashtim kur ata, përkatësisht vepra e tyre, binte ndesh me parimet e realizmit socialist. Po ashtu, gjatë kësaj periudhe u ndërtua një lloj i mendësisë së re krijuese e cila kërkonte nga artistët, nga shkrimtarët dhe dramaturgët, të trajtohen tema me motive të luftës çlirimtare sepse “çlirimi i vendit dhe vendosja e rendit shoqëror që udhëhiqet nga filozofia e veprimit revolucionar kërkonte që edhe njeriu i këtij rendi të ishte në veprim të vazhdueshëm revolucionar. Kjo jetë e re ishte jetë e punës, e luftës dhe veprimtarisë së gjallë materiale dhe morale të të gjitha masave punonjëse”[3]. Ajo që e karakterizoi këtë ndarje apo shkëputje të panatyrshme, jo vetëm të dramës, por edhe të letërsisë në përgjithësi, ishte pikërisht ndarja e saj nga tradita për t’i mësuar krijuesit me metodat e realizmit socialist.
Metoda e realizmit socialist u glorifikua deri në atë shkallë saqë ajo mohonte vlerat paraprakisht të krijuara artistike jo vetëm në shtetin socialist të Shqipërisë, por edhe kudo tjetër në botë sepse “epoka e socializmit, e vetmja epokë ku vlerat dhe e vërteta, të krijuara nga njerëzimi, mund të vihen plotësisht në shërbim të tij dhe progresit, për herë të parë në historinë e mendimit dhe të kulturës shqiptare, nxori në dritë të plotë visaret e trashëgimit kulturor që populli ynë ka krijuar me shekuj”[4].
Botime monografike mbi historinë e dramës shqipe janë sjellë nga autorët si: dr. N. Islami, Historia dhe poetika e dramës shqiptare: (1886-1996), V- 1, 2 si dhe, dr. B. Rexhaj, Drama shqiptare pas Luftës së Dytë Botërore (1948-2008) V-1, 2. Por, kjo monografi është e fokusuar në 75 drama të botuara brenda viteve më dramatike 1950-1975. Evidentimi i këtyre dramave është bërë nga Bibliografia e dramës së botuar shqipe (1883-2017) nga dr. Erenestina Gjergji-Halili dhe Msc. Orland Novaku[5], ndërsa aspekti kërkimor dhe hulumtues është bazuar në botimet e dramave si të veçanta apo në kuadër të revistës “Nëndori”. Këto drama të përmbledhura shpalosen në formë të syziut dhe me paraqitje të personazheve dhe rrethanave në të cilat ato jetojnë dhe veprojnë.
Qëllimi i sjelljes së këtyre veprave është ekskluzivisht njohja e lexuesit me dramaturgjinë kombëtare të kësaj periudhe. Prurja e tyre në një numër të konsiderueshëm shpresojmë të ngjallë interesim dhe dëshirë që ky studim mos të mbetet në këto përmasa, por që në të ardhmen të shfrytëzohet si bazë për studime të mëtutjeshme dhe sidomos për studiuesit e rinj. Është më se evidente se letërsia e kësaj periudhe lë hapësirë për studim të vazhdueshëm “jo në shkaqet dhe kontekstin e lulëzimit, por në ligjshmëritë e brendshme të saj, në përcaktimin e vlerave dhe antivlerave, në deformimin e raportit të parimeve të poetikës të brendshme dhe faktorëve imponues jashtëletrarë” etj.[6]
Gjatë viteve 1950-1975 shumë prej dramaturgëve bënë përpjekje që ta krijonin stilin e tyre të veçantë që do t’u përshtatej të gjithëve: rendit të ri shoqëror, pushtetarëve, popullit, masave punonjëse dhe, në fund, vetë krijuesit, i cili, në mes të gjithë këtyre, duhej të gjente mjete shprehëse dhe tema që nuk do të binin në konflikt me asnjërin nga elementët e cekur më lart. Prandaj, autorët duhet të kishin qasje qartësuese ideore dhe artistike në strukturën, përmbajtjen dhe kompozicionin e veprave dramaturgjike sipas koncepteve të realizmit socialist, sepse “kompozicioni përfshin në vetvete idetë që ka artisti rreth marrëdhënieve të njerëzve në shoqëri”[7]. Kjo mënyrë shkrimi u shndërrua në metodë letrare dhe, sipas të njëjtave parime, analizoheshin, trajtoheshin dhe interpretoheshin nga (kritika letrare) veprat e tilla. Në këto kushte nuk bëhej më fjalë për ngritje të cilësive ideoestetike, por për manovrim mjeshtëror në mes të gjithë këtyre faktorëve. Shprehja e lirë nuk ishte veçori e autorëve të realizmit socialist jo për paaftësinë e autorëve, por sepse sistemi nuk e pranonte atë krijim artistik që, në tekst apo nëntekst, nuk kishte elemente ideologjike. Me rëndësi për rendin e ri shoqëror nuk ishte krijimi kreativ artistik, por zbatimi i doktrinës së realizmit socialist.[8] Po kështu, kjo metodë letrare, e cila u zhvillua në kampet socialiste, pamundësoi zhvillimin e letërsisë dhe, rrjedhimisht, të dramës e të teatrit sipas ligjësive të natyrshme e sipas praktikave të tjera evropiane dhe botërore të krijimtarisë artistike, sepse “realizmi socialist është teori dhe praktikë letrare normative, që artin letrar ua nënshtron rregullave të caktuara ideore dhe estetike, kryesisht dogmatike, duke vënë atë në shërbim të ideve të revolucionit dhe të ideologjisë së partisë”[9].
Pikërisht kjo arsyeton qëllimin për t’i identifikuar dhe studiuar vlerat artistike të pavëna re nga studimet dhe analizat e bëra deri tani mbi dramaturgjinë e viteve 1950-1975. Dramaturgjia shqipe e periudhës së realizmit socialist, apo siç parapëlqenin ta quanin këtë metodë letrare Brjusovi dhe Zamjatini, si një realizëm i ri – “neorealizëm”, s’konsiderohet si krijimtari kuantitative dhe sidomos kualitative, ndaj çdo evidentim i çfarëdo kontributi i artistëve, që i shërben rritjes cilësore të trashëgimisë së letrave shqipe, vlen të evidentohet qoftë edhe për shkak të kësaj letërsie të damkosur me vulën e ideologjisë.
Çështja tjetër që synon ta sjellë kjo monografi buron nga mendimi se duhet dhënë kah tjetër fenomenit të përjashtimit të dramave shqipe dhe historisë së letërsisë e cila merret me trajtimin e krijimeve artistike të periudhës së regjimit të realizmit socialist. Por, në këtë rast duhet identifikuar edhe faktin se ky lloj i letërsisë ka synuar që për aq sa është e mundur të ndodhë një simbiozë, një lloj bashkëjetese e pashkëputshme e artit me revolucionin (Sinteza e artit dhe revolucionit, Gj. Lukaçi). Ani pse metoda krijuese për strumbullar të vetin estetik kishte njeriun e revolucionit socialist, mbyllja e syve para këtyre krijimeve na krijon hendeqe në trajtimin e zhvillimit, së paku historik, të kësaj periudhe krijuese në kontekstin e gjithëmbarshëm të zhvillimeve artistike dhe letrare. Çdo kulturë në botë ka lëvizjet dhe oscilimet e zhvillimit, po ashtu edhe letërsia shqipe prandaj, nëse mendohet se vetëm duke qenë “rrënues” ndaj kësaj periudhe mund të afirmohet një letërsi dhe një shkencë e re, ky është amatorizëm shkencor, që e koncepton interpretimin e letërsisë thjesht dhe vetëm si qasje ideore (në çdo lloj kahu)[10].
Krijimtaria dyzetvjeçare ekziston dhe ajo nuk shlyhet, e trajtimi dhe vlerësimi i saj i mbetet kohës. Anashkalimi dhe mosinterpretimi i këtyre dramave do të linte një boshllëk në studimet dhe në kërkimet metodologjike në rrjedhën historike të dramës kombëtare. Historia nuk njeh periudha të zbrazëta, në kuptimin e zhvillimit të metodave, shkollave, rrymave, stileve apo, thjesht, në kuptimin e zhvillimit të saj vetjak, sado që ky zhvillim është i ndikueshëm nga faktorët e shumtë e të cilët, në rastin e metodës estetike socialiste, kanë ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë në cilësinë e letërsisë dhe gjinisë së dramës, por assesi nuk mund të pretendohet që kjo letërsi është inekzistente ngaqë, në të vërtetë, ajo është një lloj i vazhdimësisë së rrjedhave krijuese e të cilat paraqesin procese dialektike të zhvillimit të artit dhe kulturës.
Gjithsesi, “historia e ardhshme e letërsisë do të krijojë një rend tjetër të vlerave artistike-letrare nga ç’e ka krijuar kritika e sotme letrare. Duke i kundruar fenomenet letrare nga një distancë optimale historike, ajo do të mund të vërejë më objektivisht se cilët faktorë jashtëletrarë kanë ndikuar në afirmimin, popullarizimin dhe receptimin e veprës së një autori siç janë konjuktura e momentit, fryma e kohës, statusi shoqëror i autorit e të tjera”[11]. Ky studim, edhe në rastin e emrave të përveçëm krijues të saj, ka provuar të mbështetet mbi këtë qasje të domosdoshme.
Dramat e paraqitura në këtë monografi janë të shkruara brenda kornizave të kodikut të ri shoqëror, por duhet kuptuar se edhe brenda këtyre veprave ka forma të shkrimit dhe krijimit të cilat ia kanë dalë të sjellin elemente të reja dramaturgjike. Disa prej tyre janë marrë me probleme familjare, me emancipimin e gruas dhe zhvillimin e shoqërisë (tema të cilat iu janë përshtatur direktivave nën siglën e pasqyrimit të jetës me vërtetësi sipas zhvillimit revolucionar), megjithatë ndërtimi i tyre nuk ka qenë i vrazhdë dhe i zhveshur nga elementi estetik, të cilat nga aspekti kontekstual kanë arritur distancimin nga korniza e sistemit ideologjik, me theks të veçantë në zhanrin e satirës, komedisë dhe dramës historike. Bazuar në numrin e përgjithshëm të dramës së botuar, konstatojmë se një numër jo aq i madh dramash mund të konsiderohen si të “pastra ideologjikisht”.
Kudret Velça në njërën nga kritikat e veta të kohës flet për dramën e aktualitetit[12], të cilën e konsideron më të pëlqyerën e kohës. Sipas shpjegimit dhe arsyetimit të tij, ai sqaron se ky term nënkupton dramat të cilat pasqyronin realitetin e metodës socialiste. E ky mendim, sipas studiueses A. Mullahi, është bastardizim i asaj drame që në zhvillimin e dramaturgjisë botërore quhet dramë propagandistike, e angazhuar dhe e lëvruar nga Brehti, ose drama me tezë, drama e ideve, e lëvruar nga Show.[13]
Teatri i Brehtit dhe drama e tij konsistonte në premisën se ky institucion mundëson një “riprodhim në tablo të gjalla të disa ngjarjeve reale ose të trilluara, në të cilat shtjellohen marrëdhëniet reciproke të njerëzve, një riprodhim që ka për qëllim zbavitjen… detyra më e përgjithshme e institucionit të quajtur teatër është dhënia e kënaqësisë”[14]. Brehti besonte se duke i dhënë mundësinë publikut t’i shqyrtonte elementët e një situate, teatri i shërbente qëllimit të çuarjes së këtij publiku drejt të kuptuarit më të mirë të shoqërisë në të cilën jeton.[15] Ky është parimi i karakterit edukativ i artit, në këtë rast i letërsisë dhe dramaturgjisë realsocialiste duke pasur parasysh edhe konceptin e filozofisë materialiste. “Meqenëse Brehti shoqërinë njerëzore në kuptimin filozofik e ka trajtuar në linjën e një transformimi dialektik, në këtë linjë e ka trajtuar edhe teatrin dhe kahet e zhvillimit të tij. Sipas filozofisë dialektike, qenia shoqërore ndodhet në lëvizje dhe në kundërthënie permanente. Lëvizja dhe lufta e të kundërtave kërkon përsosmërinë e qenies njerëzore, kërkon përkryerjen e vetvetes. Prandaj, rrjedhimisht edhe teatri brehtian kërkon që duke u lëshuar në realitetin jetësor në mënyrë aktive të bëhet promovues i atyre lloj vlerave, që te spektatori ta nxisë procesin e të menduarit për ndryshueshmërinë e shoqërisë dhe transformimin e saj dialektik deri në përsosje”[16].
Krijimtaria e dramës në Shqipëri për nga ana sasiore ishte prodhimtare dhe nga aspekti kompozicional si dhe struktura skenike ishte në nivel të lartë, por u cungua për shkak të përmbajtjes së imponuar të ideologjizuar të dramës dhe ndërtimit të personazhit dramatik e jo për shkak të autorëve dhe krijuesve. Kjo metodë krijuese për personazh kërkonte ta respektonte heroin pozitiv si një nga parimet qenësore të saj.
Përkundër dramës në Shqipëri, drama në Kosovë, e viteve 1950-1975, ishte mbrapa në aspektin sasior (kjo arsyetohet deri-diku edhe me mungesën e teatrit në gjuhën shqipe dhe lëvrimin e vonët të saj), pavarësisht se përparësia e saj qëndronte në frymën më liberale të krijimtarisë se në Shqipëri. Kjo vërehet edhe në përmbajtjen e fabulës si dhe në ndërtimin e personazhit. Derisa Shqipëria e vazhdoi këtë trend të zhvillimit me hapa shumë të ngadalshëm, në aspektin ideor dhe tematik, drama në Kosovë nga fundi i viteve ’60 dhe fillimi i viteve ’70 arriti nivel të lartë krijues, duke u larguar përfundimisht nga dogma e realizmit socialist. Drama në Kosovë lëvrohej sipas metodave e poetikave avangardiste letrare, ishte moderne, me koncepcione ekzitencialiste, madje mund të pohohet se ajo kishte tone të antidramës, pa çka se ishte e stërmbushur me figura stilistike, të cilat dramën e bënin disi hermetike e shumë simboliste. Ndërtimi i dramës shqipe në Kosovë të kësaj periudhe me autorët si: A. Pashku, A. Shkreli, R. Qosja, E. Kryeziu, B. Musliu etj. ishte më i avancuar, duke qëndruar larg tipareve të dramës së realizmit socialist, sipas parimit të përmbajtjes socialiste dhe parimit të pritshmërisë proletare, prandaj ajo, si e tillë, nuk i përket qasjes së këtij studimi dhe për këtë arsye nuk është e përfshirë në këtë studim monografik.
Në këtë studim monografik analiza çoi në përfundimin se kjo periudhë e realizmit socialist, në bazë të temave që frymëzuan krijuesit – dramaturgët – përbëhet nga pesë grupe të krijimtarisë. Klasifikimi i dramave është bërë mbi kriterin tematik (drama historike, drama e propagandës, drama familjare dhe e emancipimit shoqëror), grupi i dytë është klasifikuar sipas “kriterit përjashtues” – dramat jashtë kornizës së përcaktuar dhe sipas zhanrit – komedia dhe satira. Kjo metodologji ka synuar ta nxjerrë në pah dallimin në mes veprave dramaturgjike dhe se si autorët e ndryshëm iu qasën kësaj rrethane në mënyra të ndryshme për të krijuar drama që iu përmbaheshin rregullave në shikim të parë, por edhe si krijonin rrethana alternative për ta ngritur nivelin artistik, i cili nuk e përjashton faktin se nuk ka pasur edhe drama të tjera të cilat kanë trajtuar tema të tjera.
Këto drama brenda grupeve të tyre janë të renditura duke u bazuar në vitet e botimit të tyre.
[1] Edhe në i paçin shkruar Numidët dhe Ines de Kastron fillimisht në arbërishte, siç është hamendësuar prej pohimesh të thëna shkarazi nga vetë De Rada e Bazile ata, me shumë gjasë, do të kenë gjykuar se botimi i tyre në atë gjuhë do të ishte krejtësisht i padobishëm për synimet që i kishin vënë vetes. Prandaj historia e letërsisë shqipe s’ka ç’të bëjë tjetër veçse t’i marrë dramat Numidi (Sofonisba), Ines de Castro dhe Francesca da Rimini si tregues të interesave të gjera krijuese të De Radës, Baziles e Darës që deshën, por pa shumë sukses, të qenë edhe pjesë e letërsisë italiane. Ata kërkuan lexuesin dhe spektatorin italian dhe vetëm se ishin arbëreshë, historia e letërsisë shqipe mund t’i shohë dramat e tyre me një mënyrë shumë të sipërfaqshme e jo fort bindëse si dukuri ndërkulturore. Shënime kritike nga Ali Xhiku, nga Sprovë për një tjetër histori të letërsisë shqipe 1555-1944, Albas, Tiranë, 2014, f. 152
[2] Hysen Matoshi, Qasje albanologjike, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2016, f. 37
[3] Xhezair Abazi, Jeta dhe procesi letrar, Naim Frashëri, Tiranë, 1984, f. 232
[4] Jorgo Bulo, Tradita dhe risi letrare, Naim Frashëri, Tiranë, 1981, f. 5
[5] Erestina Gjergji-Halili, Orland Novaku, Bibliografia e dramës së botuar shqipe (1883 – 2017), Parnas, Prishtinë, 2017
[6] Floresha Dado, Letërsi e painterpretuar, Bota Shqiptare, Tiranë, 2010, f. 11
[7] B. Breht, R. Foks, S. Finkelshtajn, Studime kritike, Tiranë, f. 417
[8] Cary Nelson and Grossberg Lawrence, Marxism and the interpretation of culture, University of Illinois press, 1988, f. 5
[9] Agim Vinca, Teori letrare: prej antikës deri te postmodernizmi, Botim i dytë i përplotësuar, Libri Shkollor, Prishtinë, 2012, f. 302
[10] Floresha Dado, Letërsi e painterpretuar, Bota Shqiptare, Tiranë, 2010, f. 9
[11] Bajram Krasniqi, Kode të ligjërimit letrar, Rilindja, Prishtinë, 1988, f. 200
[12] Grup autorësh, Kudret Velça, Historia e teatrit shqiptar, Vëllimi II, Instituti i Lartë i Arteve, Tiranë, 1984, f. 85
[13] Anila Mullahi, Zhvillimi i dramës shqiptare gjatë periudhës së realizmit socialist, Studime albanologjike, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Historisë dhe i Filologjisë, Tiranë, 2010, f. 175
[14] B. Brecht, Dialektika në teatër, Rilindja, Prishtinë, 1973, f. 45-46
[15] B. Breht me trupën e tij artistike Berliner Ensemble, pati sukses dhe u përhap me shpejtësi jo vetëm në Gjermani, por në gjithë Evropën
[16] Emin Z. Emini, iipccl.org/wp-content/uploads/2015/07/Ajbals-all-2-fq-297-302.pdf