“Shefi i kuzhinës u afrua dhe më pa me një vështrim përbuzës. Pastaj thirri përgjegjësin e mëngjesit dhe i tregoi me gisht nga unë: “Ke parë ti këtë lloj pjatalarësi që na e rrasën këtu?! Nga na vjen ky, nga çmendina? – Jo, nga Anglia! – u përgjigja. – Nuk dyshoja. Epo mirë z. anglez, më autorizoni t’u them se je një bir kurve! Dhe tani mu zhduk që këndej!”
Luan Rama
Autori i romaneve të famshme “Viti 84” dhe “Ferma e kafshëve”, para se të quhej George Orwell, emri i tij ishte Eric Blair. Aventura parisiane e londoneze, më pas pjesëmarrja në Luftën Civile të Spanjës në brigadat vullnetare internacionale, do ta bënte atë një nga shkrimtarët më të angazhuar politikisht në epokën e vet dhe një moralist të njohur.
Ai kishte lindur më 1903, në Bengal të Indisë, ku jetonte familja e tij. I ati merrej me tregtinë e opiumit në tregjet kineze, për llogari të qeverisë indiane. Në rininë e tij ai u angazhua në policinë koloniale në Birmani, por sjelljet e ashpra ndaj njerëzve të thjeshtë dhe masës popullore e tronditën shumë dhe shpejt ai dha dorëheqjen. Ëndrra e tij ishte të bëhej shkrimtar dhe këtë e shikonte të realizuar veçse në Evropë, në Francë apo në Angli. Atëherë shumë shkrimtarë anglosaksonë kishin zbarkuar në Paris, duke i shpëtuar puritanizmit amerikan apo atij anglez. Nga Birmania ai u nis drejt Parisit ku mbërriti në vitin 1928 dhe do të qëndrojë një vit e gjysmë. Por, eksperienca e aventurës parisiane do të jetë e mbarsur aq shumë me ngjarje e karaktere, sa me largimin e tij dhe mbërritjen në Londër, ai shkroi menjëherë një libër thuajse dokumentar, çka do t’i shtonte më pas dhe vuajtjet e tij të para në Londër. Titulli i librit që do të botohej ishte “Down and Out in Paris and London”, përkthyer në frëngjisht “Në mizerjen e Parisit dhe të Londrës”.
Për lexuesin e sotëm është e paimagjinueshme që shkrimtari George Orwell, në rininë e tij të ketë bërë jetën e basifondeve parisiane, të flinte në rrugë, në bangot e bulevardeve, të mblidhte bishtat e cigareve në rrugë meqë nuk mund të blinte, të qëndronte pa ngrënë me ditë të tëra, të vishej si lypës apo të bënte jetë me prostitutat, të cilat i vidhnin dhe qindarkat e fundit. Në fillim ai botoi disa shkrime publicistike si në “Le Monde” (artikulli Progresi qytetar- Progrès civique) etj., por që në fillim e kuptoi se s’mund të jetonte dot me ato të ardhura dhe se duhej të punonte. Të gjente një punë si pjatalarës në hotelet parisiane për 25-vjeçarin Blair u kthye në një makth të madh.
Në librin që do të botonte më pas, ai shkruante mbresat e ardhjes së tij në Paris, në një lagje të varfër të masave popullore, ku kishte lëkurëpunues, marangozë, pastrues rrugësh, shitës rrobash të vjetra, për lagjen “Contrescape” dhe “Rue Mouffetard”, kur atje kishte jetuar pak kohë më parë Hemingway dhe amerikanë të tjerë, shkrimtari amerikan, i cili dhe ai kishte provuar torturën e urisë. Ja çfarë shkruante Blair në librin e tij: “Rue du Coq d’or, Paris, ora 7 e mëngjesit. Një vazhdimësi klithjesh që të çpojnë veshët, e që vijnë nga rruga. Zonja Monce, patronia e hotelit të vogël ballë hotelit ku jam, i bërtet qeraxheshës së katit të tretë duke qëndruar me këmbët e hapura, ashtu me nallane në trotuar, gati për luftë: – Qelbësirë! Sa herë të kam thënë o kurvë, që mos t’i shtypësh pleshtat mbi tapet. Nuk mund t’i hedhësh në rrugë si gjithë bota? – Ik moj lopë plakë! – i përgjigjet tjetra nga dritarja… Ishte një rrugë e ngushtë me shtëpi të larta anash dhe fasada të qelbura, të përkulura që qëndronin në mënyrë të çuditshme, sikur koha të kishte ndaluar një çast dhe ato ngjanin se gati po binin mbi njëra-tjetrën. Vetëm hotele plot qeraxhinj: polakë, arabë, shumica italianë. Unë banoja në hotelin “Les Trois Moineaux” (“Tre harabelët”), një lloj foleje e zymtë dhe e shkatëruar me pesë kate dhe 40 dhoma të vogla gjithë pisllëk, të ndara me dërrasa… Mes tyre formoheshin pleshtat që vazhdimisht ndiqnin konturet e mureve gjer në tavan si të ishin kollona ushtarësh. Natën, ato zbrisnin të etura e gjithë bulimi, aq sa mund të rrije në shtrat veç disa orë, sepse ndryshe masakroheshe nga to…”
Qeraxhinjtë e Eric Blairit ishin tipa të çuditshëm. Një ruse e mbante veten artiste. Më tutje një plakë flinte në të njëjtin krevat me dy vajza të reja, me ca gjinj të bëshëm. Një çift pleqsh shisnin çdo ditë kartpostale në bulevardin Saint-Michel. Henri, një qeraxhi tjetër punonte në pastrimin e kanaleve të rrugëve. Kishte qenë dikur në burg se i kishte ngulur thikën ish gruas së tij, ndërsa zoti R., një anglez, pinte katër litra verë në ditë. Jules kishte një sy prej xhami dhe nuk pranonte kurrë se ishte i tillë, ndërsa Charlie fliste gjithnjë për dashurinë. “Ah gratë… ato më shkatërruan, më vranë! Ja arësyeja e rrënimit tim! Ç’bën një njeri që ka pak para për të harxhuar? Ja, shkon në bordello…”
Duke ndjekur kohë më parë itinerarin e jetës parisiane të Hemingway, më kishte rënë rasti të shikoja dhe rrugën apo sheshin ku rrinte Orwell (Eric Blair) në Paris, rrugën që dikur mbante emrin “Rue du Pot-de-fer” (Shtylla prej hekurit), një rrugë e ngushtë siç e përshkruan dhe Orwell, por që sot është një rrugë turistike dhe plot restorante, ku njerëzit që vijnë, dhe jo pak anglosaksonë, kanë dëshirë të kalojnë në ato hotele të vogla dhe restorante plot shije.
Në librin e tij, faqe të tëra ai i kushton një miku të tij të atyre ditëve të vështira, i quajtur Boris, i cili kishte qenë dikur kapiten kavalerie në ushtrinë kozake dhe e kishte lënë Rusinë me ardhjen e sovjetëve në fuqi. Si shumë “rusë të bardhë”, ai kishte ardhur në Paris dhe ishte bërë një specialist pjatalarës. E njihte mirë rrjetin e hoteleve dhe restoranteve parisiane. Ishte një aventurier që i pëlqente prostitutat dhe që fare pak shqetësohej për punën. Një nga biografët e Orwellit shkruan se Blair, pasi mori në dhomë një prostitutë që vishej me pantallona dhe me flokë të shkurtra, që e mbajti atë disa ditë në dhomën e tij, në fund ajo u zhduk duke i marrë gjithë paratë që kishte rezervë. Kështu, Blair mbeti me gisht në gojë dhe në mes të katër rrugëve, pasi s’kishte me çfarë të paguante hotelin.
I mbetur pa para, në mjerimin më të plotë, bashkë me mikun e tij rus, ai nisi shtegtimet nga një hotel në tjetrin. U detyrua të shiste rrobat e tij dhe të vishej si lypës, por sapo e shikonin kështu, atëherë asnjë nuk i jepte punë. Askush nuk i afrohej as në restorantet e Rue Rivoli, Rue de Commerce apo Montparnasse. Një ditë ai i kërkoi punë një tregëtari zarzavatesh dhe tjetri i tregoi një kosh me pjepra, duke i thënë ta zhvendoste më tutje. Blair shkoi ta merrte por s’mundi ta lëvizte dot dhe kështu u largua i trishtuar.. “Natën, në bangot e bulevardeve bënte ftohtë. Ana e stolit të ngjishej në shpinë… prisja mëngjesin për të shkuar për punë…” – shkruante ai. Ashtu siç Jack London, kur kishte qenë në Angli dhe ishte veshur si një lypës, duke provuar mjerimin e skajshëm, ashtu dhe ai i përngjante idolit të tij. “I veshur siç isha kisha frikë mos më arrestonte policia si ndonjë vagabond. Nuk guxoja ti flisja askujt, duke menduar se mund tu dukej e çuditshme veshja ime me aksentin tim. Një ditë ndihmova dikë të ngrinte një karrocë dhe ai më tha duke buzëqeshur: “Faleminderit çun”! U habita se askush deri atëherë nuk më kishte thirrur kështu dhe kjo ndodhte nga veshja ime e mjerë…”
Më së fundi, në “Hotel X” djaloshin Blair pranojnë ta marrin, meqë ishte anglez.
“Klientela jonë është krejtësisht amerikane, i kishte thënë një nga përgjegjësit, të paktën do mësojmë ca anglisht!”. “Hyra në një korridor të ngushtë në bodrumet e atij hoteli, – shkruante Orwell. – Ishte një vapë e tmerrshme dhe drita e vetme që vinte, ishte nga ca llampa të verdha në çdo pesë-gjashtë metra. Një korridor nëntokësor që më bëri të mendoj se isha në një anije. Filloja punë në orën 7 të mëngjesit dhe vazhdoja gjer në orën 9 e çerek të darkës. Laja pjatat, fshija dërrasat, tavolinat e ngrënies, laja gotat, fshija thikat, ngrija pjatat lart për punonjësit, laja pjatat përsëri, ngjisja pjatat e darkës e përsëri larja e pjatave të mbrëmjes… Por më e vështira ishte kalimi në kuzhinë në atë atmosferë mbytëse, të errët, ku dëgjoje veç britma e sharje. Atje duhej të laja pjatat. Shefi i kuzhinës u afrua dhe më pa me një vështrim përbuzës. Pastaj thirri përgjegjësin e mëngjesit dhe i tregoi me gisht nga unë: “Ke parë ti këtë lloj pjatalarësi që na e rrasën këtu?! Nga na vjen ky, nga çmendina?” – Jo, nga Anglia! – u përgjigja. – Nuk dyshoja. Epo mirë zoti anglez, më autorizoni tu them se je një bir kurve! Dhe tani mu zhduk që këndej!”
Për të pirë duhan, meqë ky ishte mëkati i Blair, atij i duhej ta pinte vetëm në nevojtore. Ngaqë punoi mirë ditën e parë, pronari i bëri një kontratë për një muaj. Më së fundi gjeti punë! Mund të hante dhe të pinte duhan! Një ditë kishte llogaritur se vetëm në hotel kishte bërë 20 km. Kështu ai u bë specialist i larjes së pjatave. Një ditë zëvendësoi një pjatalarëse 60 vjeçare që i thoshte se dikur kishte qenë aktore… Ditën e tretë, djaloshin Bair e kishte thirrur shefi, duke i thënë: “Dhe tani mi prit ato mustaqe miu! Janë shumë estravagante!Dhe shiko se s’dua të ti shoh nesër!…” Blair kishte pyetur Borisin për historinë e mustaqeve dhe ai i kishte thënë: “Mustaqe mbajnë vetëm kuzhinjerët! – Po pse? – Nuk ka pse! Kështu është zakoni!…”
Ato kohë, meqë fitoi ca para shkoi në një hotel të Quartier Latin, i cili quhej “Suzanne May”, që ishte në fakt emri i një kurtizaneje të njohur. Por kur kontrata si pjatalarës mbaroi ai mbeti përsëri pa punë dhe pa asnjë dysh në xhep. Pesë ditë kishte qëndruar i shtrirë në shtrat pa lëvizur, vetëm duke pirë ujë. “Isha në ditët e mia më të zeza. Ajo çka mund të bëja ishte të qëndroja shtrirë në shtrat. Përballë, në mur, kisha portretin e një shenjtoreje. Pasi mendova nja një orë se cila ishte, thashë me vete se duhej të ishte Sainte Heloïse, meqë ajo ishte patronia e lagjes së “latinëve”. “Dëgjo, i thashë vetes. Ti s’duhet të vdesësh për bukën e gojës. Duhet të bësh diçka. Dhe meqë duhet bërë diçka, bëj një lutje për Sainte Heloïse. S’të kushton asgjë. Ishte një ide e çmendur, por për të mos vdekur urije, njeriu bën gjithçka. Dhe kështu dola nga shtrati dhe nisa të lutem: Shën Heloïse, nëse ekziston, më dërgo ca para, jo shumë, por sa të blej bukë dhe një shishe verë që të mund të kem forca. Ti s’mund ta marrësh me mend se sa shumë do të jem mirënjohës. Besomë, nëse ti më dërgon para, unë menjëherë do të shkoj të blej një qiri dhe do ta ndez për ty… Sigurisht, isha vendosur ta mbaja fjalën në rast se do të kisha para edhe pse si ateist nuk kisha asnjë iluzion për fenë…”
Dhe pikërisht në këtë moment, në dhomën e Eric Blairit u shfaq si me magji Maria, një qeraxheshë si dhe ai. Ajo u habit që e gjeti shtrirë dhe e pyeti se çfarë e ka gjetur kështu dhe u trondit kur ai u përgjigj se kishte 4-5 ditë pa ngrënë. Maria kërkoi andej-këndej dhe i gjeti në dhomë një bidon me vajguri që kishte blerë pak kohë më parë. Menjëherë i tha se mund ta shisnin poshtë dhe me të në duar ajo doli dhe ja ku u shfaq pas pak me një bukë të madhe dhe një shishe verë. Por ende i kanë mbetur ca para dhe ai i lutet ti blejë duhan si dhe një qiri për Shën Heloïse që e shpëtoi. Por Maria ia krisi të qeshurës. Kujt? Sainte Heloïse?… dhe në fund të fundit qiriri nuk u ndez për shenjten.
Një ditë tjetër, në mbrëmje, Blair dëgjoi zhurmë në rrugë dhe kur doli në dritare si shumë qeraxhinj të tjerë pa poshtë tre njerëz që kishin shtrirë dikë në mes të rrugës dhe po ia mbathnin. Si dhe të tjerët ai zbriti i tmerruar dhe pa të vrarin: “Më kujtohet ende ngjyra e gjakut të tij në një të kuqe disi ngjyrë mavi. I kishin çarë kokën me një tub hekuri”…
Dhe përsëri Eric Blair gjen punë si pjatalarës në një restorant të ri, “Auberge de Jean Cottard”. Tashmë me paratë që fitonte ka kohë të shkojë bashkë me dhjetë pjatalarës të tjerë në bordellon e “Rue Sieyes”, ku një prostitutë jepej për 5 franga e 5 centime. Tashmë i ndodh të flejë dhe në dyshemenë e restorantit. Një nga shokët e tij, një hungarez, këndonte “Rigoletto”-n. “Një mëngjes, pamja e parë që na panë sytë ishin ca minj të mëdhenj që kafshonin me dhëmbë një copë mishi të lënë mbi tavolinën e kuzhinës”…
Në këtë periudhë ai punonte nga ora 7 e mëngjesit deri pas mesnatës dhe ishte e kotë të shkonte deri në hotel. “Sapo filloja pjatat në mëngjes, gruaja e kuzhinës më thërriste të qëroja qepët dhe kur ende s’kisha mbaruar qepët, patronia më dërgonte të bleja lakra; pastaj patroni më dërgonte një kilometër larg ti bleja një bastun të kuq. Në kthim, zarzavatet më prisnin dhe enët ende nuk ishin larë… Tek shkonte e vinte, kuzhinjerja më godiste herë pas here me bythët e saj të mëdha: “Idiot, sa herë të kam thënë që panxharin mos ta lësh të kullojë… hapu tani, më lër të shkoj në lavaman! Lëri thikat e merru më mirë me patatet. Po kullesën ku e ke lënë?… Hiqe ujin nga furra. Punë e madhe për enët, më gri tani ca seleri. Mjaft, hiqu luspat peshqëve… O Zot, kush ma bëri peshqesh këtë pjatalarës matuf. A e di ti se me kë po flet, apo jo? A e kupton se tezja ime ka qenë një princeshë?…”
Eric Blair qëndroi në Paris deri në fund të vitit 1929, kohë kur një mik e kishte lajmëruar se i kishte gjetur një vend pune për të mbajtur një fëmijë me të meta mendore tek një familje londoneze. Ai u gëzua që më së fundi do kishte kohë të shkruante dhe ti kushtohej letërsisë. Dhe kështu u nis, por kur arriti në Londër, dikush tjetër e kishte zënë atë vend. Dhe përsëri në Londër fillojnë eksperiencat e tij të vështira të skamjes, vetmisë zhgënjimit, dhimbjes. Ai mbeti mes katër rrugëve dhe u strehua në institucionet ku mbanin lypësit dhe të pastrehët. Madje filloi të punojnë atje ku mbanin gjallë pleqtë e vetmuar. Këpucët e tij ishin gjithë vrima dhe ai shkonte në meshat dhe ceremonitë fetare veç për të ngrënë një pjatë supë. Që atëherë ai do të pohonte se nuk do ti konsideronte kurrë të mjerët e lypësit si njerëz pa vlerë, pasi ai vetë kishte qenë një i tillë. Kështu librit me kujtimet parisiane ai do ti shtonte dhe ato të Londrës, siç do të botohej pas pak kohësh.
Në fund të këtij libri, George Orwell bën konkluzionet rreth të pasurve dhe të varfërve, rreth masave popullore, duke u nisur në rastin konkret me pjatalarësit, ku ai shkruan: “Pjatalarësi është një nga skllavët e botës moderne. Puna e tij është përunjëse dhe pa asnjë vlerë. Ai pagohet aq sa të mbajë frymën gjallë dhe shkon me leje veçse kur e zbojnë. Veç në ndonjë shans të rrallë, ai nuk ka shpresë ti shpëtojë kësaj jete, vetëm po shkoi në burg. Në Paris ka njerëz të diplomuar në universitete, që lajnë pjata për 10-15 orë. Ata janë kapur në një ingranazh që asgjëson çdo mendim të tyre…” Madje ai shton më tej se “të pasurit mendojnë se këta skllevër, po të kenë më shumë kohë të lirë, mund të bëhen të rrezikshëm…” Vallë kjo eksperiencë e jetës së vështirë e çoi George Orwell të militojë për socializmin anglez, të shkojë në Spanjë në brigadat internacionale kundër Frankos dhe fashizmit, ku në kthim do të shkruante librin e tij “Homazh Katalonjës”, që të mendojë për shtypjen njerëzore, për regjimet totalitare që shkojnë gjer atje sa të kontrollojnë jo vetëm lirinë, por dhe ëndrrat, mendimet e njerëzve me dyshimin se mund të bëhen të rrezikshëm dhe të ndryshojnë rendet, të bëjnë pra revolucione? “Viti 84” dhe “Ferma e kafshëve”, këto kryevepra botërore padyshim, nuk lindën thjesht nga një imagjinatë e rastësishme, por ato erdhën si rezultat i kësaj njohje jetësore. George Orwell, duke jetuar në skamjen më të madhe, duke ndjerë urinë që e kërcënonte gjer dhe me vdekje. Ai e kuptoi se një tjetër sistem shoqëror, social dhe i solidaritetit i duhej njerëzimit. Dhe mbeti i tillë në mendimet e tij politike e filozofike deri në fund.
Rikthehem sërrish në “Rue du Pot-de-fer”, aty ku kryqëzohet me “Rue Mouffetard”. Turistët e shumtë të ardhur nga të katër anët e botës ngjiten e zbresin në këtë rrugë të përshkruar dikur nga Dumas në “Mohikanët e Parisit”, ndalojnë në restorantet e shumta, pa e ditur se pikërisht aty, në një hotel të pisët, George Orwell qëndronte në shtrat me ditë të tëra dhe me barkun bosh duke pritur vdekjen.