Nga: Volteri (François-Marie Arouet)
Përktheu: Skënder Buçpapaj
Një atdhe është një tërësi e shumë familjeve; dhe, sikurse normalisht, familja mbështetet për respekt të vetvetes; kur dikush nuk ka interes të kundërt, qyteti ose fshati i dikujt, të cilin ne e quajmë atdhe, mbështetet për të njëjtin respekt të vetvetes.
Sa më shumë rritet ky vend, aq më pak dashurohet, sepse dashuria e pjesëtuar zbehet. Është e pamundur ta duash çiltërsisht një familje që është tepër e madhe të cilën mezi e njeh.
Kushdo që digjet nga ambicia e të qënit punëtor ndërtimi, tribun, pretor, konsull, diktator, bërtet se e do vendin e tij, por në realitet ai e do vetëm veten. Secili dëshiron të jetë i sigurt se ai mund të flejë në shtëpinë e vet pa u frikësuar se një tjetër, që pretendon të jetë i fuqishëm, ta detyrojë atë të flejë diku tjetër; të gjithë duan të jenë të sigurt për të mirat dhe jetën e tyre. Dhe, meqenëse të gjithë formulojnë të njëjtat dëshira, interesi i veçantë përfundon duke u bërë interesi i përgjithshëm: premtimet bëhen për republikën, ndërsa në të vërtetë ne i bëjmë ato për veten tonë.
Është e pamundur të ekzistojë në tokë një shtet i cili që nga fillimi nuk u qeveris si republikë: ai është procesi natyror i natyrës njerëzore. Para së gjithash, disa familje mblidhen kundër arinjve dhe ujqërve; ai që ka ca drithë ia jep në këmbim atij që ka vetëm dru.
Kur zbuluam Amerikën, i gjetëm të gjitha popullatat të ndara në republika; në tërë atë pjesë të botës kishte vetëm dy mbretëri. Nga një mijë kombe, gjetëm vetëm dy të nënshtruar.
E njëjta gjë ishte në botën e lashtë; në Evropë ishin të gjitha republika, para mbretërve të vegjël të Etrurias dhe Romës. Ende sot ne shohim republika të ndryshme në Afrikë. Tripoli, Tunizia, Algjeria, në pjesën veriore, janë republika të brigandëve. Hotentotët, në pjesën jugore, ende jetojnë ashtu siç pretendohet se jetohej në epokat e hershme të botës, të lirë, të barabartë me njëri-tjetrin, pa zotërinj, pa të sunduar, pa lëndë, pa para dhe pothuajse pa nevoja. Ushqehen me mishin e deleve të tyre, lëkurat e tyre i veshin, strehët e tyre janë kasolle druri dhe toka; ata janë më qelbashët e njerëzimit, por ata nuk e vërejnë atë; ata jetojnë dhe vdesin shumë më të qetë se ne.
Tetë republika pa monarkë mbeten në Evropën tonë: Venecia, Holanda, Zvicra, Gjenova, Luka, Raguza, Gjeneva dhe San Marino. Polonia, Suedia, Anglia mund të konsiderohen republika nën një mbret; por Polonia është e vetmja që e shpall veten republikë.
Tani, çfarë është më mirë, që atdheu juaj të jetë një shtet monarkik apo një shtet republikan? Çështja është debatuar për katër mijë vjet. Nëse i pyesni të pasurit, ata të gjithë preferojnë aristokracinë; pyesni njerëzit, dëshirojnë demokracinë: vetëm mbretërit preferojnë monarkinë. Pra, si është e mundur që e gjithë toka të drejtohet nga monarkët? Pyesni minjtë që propozuan të varnin një zile në qafën e maceve. Por, në realitet, arsyeja e vërtetë është se burrat, siç u tha, rrallë janë të denjë të qeverisin vetë.
Është e trishtueshme që shpesh, për të qenë një atdhetar i mirë, duhet të jesh armik i pjesës tjetër të njerëzve. Katon Plaku, ai qytetar i mirë, gjithmonë përsëriste në Senat: “Ky është mendimi im, që Kartagjena duhet të shkatërrohet.” Të jesh një atdhetar i mirë do të thotë të dëshirosh që qyteti yt të pasurohet me tregti dhe të fuqizohet me armë. Është e qartë se një vend nuk mund të fitojë pa humbur një tjetër dhe se nuk mund të fitojë pa i bërë njerëzit të pakënaqur.
E tillë është gjendja njerëzore, që të dëshirosh madhështinë e vendit tënd duhet të dëshirosh të keqen e fqinjëve. Kushdo që do të donte që atdheu i tij të mos ishte as më i madh, as më i vogël, as më i pasur dhe as i varfër, do të ishte një qytetar i universit. /VOAL/