Nga: Orhan Pamuk
Përktheu: Daut Dauti
Kur isha tetë vjeç nëna ma dha një ditar që kishte dry dhe çelës. E çmoja së tepërmi. Kjo fletore, e prodhuar në mënyrë të bukur, nuk ishte import i jashtëm, por ishte prodhuar në Turqi. Ishte interesante në vete. Derisa e mora këtë ditar të gjelbër dhe elegant kurrë s’më kishte shkuar mendja se mund të kisha fletore private në të cilat do t’i shënoja mendimet e mia, ose që mund ta mbyllja dhe ta mbaja çelësin. Me siguri ishte gjëja e parë që kisha në pronësi në xhepin tim. Supozoja se mund të krijoja, të kisha dhe të kontrolloja tekste sekrete. Sferë shumë private, me të vërtetë. Pastaj, kjo e bëri më tërheqëse idenë e shkrimit dhe kështu më inkurajoi të shkruaja. Deri në atë kohë kurrë nuk më kishte shkuar mendja se shkrimi është diçka që bëhet privatisht. Njerëzit shkruajnë për gazeta, shkruajnë libra, publikime, apo kështu disi, mendoja. Më dukej sikur që fletorja ime më pëshpëriste: më hap dhe shkruaj diçka, por mos e lejo askënd që ta shohë.
Në botën islamike nuk ekziston shprehia e mbajtjes së ditarëve, siç dëshirojnë nganjëherë historianët të na e përkujtojnë. Askush tjetër nuk i kushton shumë vëmendje kësaj çështjeje. Historiani eurocentrik këtë e sheh si një të metë që reflektohet në zvogëlimin e sferës private duke sugjeruar se presionet shoqërore e vulosin shprehjen individuale.
Por, gazeta ka qenë në përdorim në shumë pjesë të botës islamike, ku nuk kishte ndikim influenca e Perëndimit, pasi që disa tekste dhe shënime të botuara duket se janë indikacion i kësaj. Autorët e këtyre do t’i kenë mbajtur këto ditarë si aide-memoire. Ata nuk do të kenë shkruar për brezat e ardhshëm dhe pasi që nuk ekzistonte tradita e mbajtjes së shënimeve dhe botimit të ditarëve, shumica do të shkatërroheshin më vonë me qëllim ose rastësisht. Në shikim të parë ideja e botimit të ditarit, madje edhe nëse i tregohej dikujt, do të shihej si tallje ndaj privatësisë që ishte mu themeli i domethënies së ditarit. Ideja e mbajtjes së ditarit për botim sugjeron për një lloj marifeti të vetëdijshëm dhe për pseudo-privatësi. Në anën tjetër, kjo e zgjeron konceptin e sferës së privatësisë dhe duke e bërë këtë e zgjeron edhe fuqinë e shkrimtarëve dhe botuesve. André Gide ka qenë ndër të parët që e eksploatoi mundësinë e ofruar nga kjo praktikë.
Më 1947, menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, Gide u shpërblye me Çmimin e Nobelit për Letërsi. Ky vendim nuk erdhi si befasi. Shtatëdhjetë e tetëvjeçari Gide ishte në kulmin e famës dhe i vlerësuar si shkrimtari më i madh francez në kohën kur Franca ende shihej si qendër e botës së letërsisë. Ai nuk frikohej të shprehte atë që i thoshte mendja dhe ndërmerrte kauza politike në mënyrë dramatike me të cilën edhe i braktiste. Insistimi i tij pasionues për rëndësinë qendrore të “sinqeritetit të njerëzimit” kishte bërë që të krijonte shumë armiq dhe admirues.
Shumë intelektualë turq e kanë admiruar Gidein, sidomos ata që e shikonin Parisin me nderim dhe dëshirë të madhe. Më i dalluari nga këta ishte Ahmet Hamdi Tanpinari, i cili shkroi në gazetën republikane dhe properëndimore Cumhuriyet kur Gidei u shpërblye me Çmimin Nobel. Jam i vetëdijshëm se shumica nga ju nuk keni dëgjuar për Tanpinarin kështu që do të dëshiroja t’i them disa fjalë për të para se t’jua lexoj një ekstrakt nga ky artikull.
Tanpinari ka qenë poet, eseist dhe novelist i cili ishte 30 vjet më i ri se Gidei. Sot veprat e tij shihen si klasike në literaturën bashkëkohore turke. Për të mendojnë mirë majtistët, modernistët, pro-perëndimorët sikur edhe konservativët, tradicionalistët dhe nacionalistët. Të gjithë e marrin Tanpinarin si kampion të tyre. Poezia e Tanpinarit ka qenë e influencuar nga Valéryja, novelat nga Dostojevski, kurse esetë e tij janë të informuara nga logjika e Gideit dhe mungesa e ndalesave. Por, ajo që e bëri të dashur te lexuesit turq, në veçanti tek intelektualët – që e bëri punën e tij të domosdoshme në sytë e tyre – nuk ishte inspirimi i tij nga literatura franceze, por fakti se ai ishte njësoj i lidhur me pasione edhe për kulturën otomane dhe, mbi të gjitha, për poezinë dhe muzikën e saj. Ai ka qenë i shqetësuar me dinjitetin e qetë të kulturës paramoderne dhe me modernizmin evropian dhe kjo ndikoi në rritjen e një tensioni fascinues të cilin Tanpinari e barti me faj. Në këtë aspekt ai na e përkujton një shkrimtar tjetër joevropian, Junqiro Tanizakin, i cili i njihte tensionet në mes të traditave të vendit të tij dhe Perëndimit si burim të hidhësive. Por, përkundër Tanizakit, Tanpinari nuk ndiente kënaqësi nga dhuna apo vuajtjet dhe zbatimi i vuajtjes të cilën e shkaktonte ky tension duke preferuar ta eksploronte pikëllimin dhe mprehtësinë e popullit të ndarë në mes dy botëve.
Tashti do të citoj nga artikulli i Tanpinarit, i botuar në Cumhuriyet para pesëdhjetë vjetëve: “Nga të gjitha lajmet që na erdhën nga jashtë që nga mbarimi i luftës, të pakta kanë qenë ato që më kanë krijuar kënaqësi më shumë se shpallja e André Gideit kur fitoi Çmimin Nobel. Ky gjest i ndershëm, ky kontribut tërësisht i merituar, i ka shuar frikët tona: pasi që kjo na e vërteton se Evropa ende qëndron.
Edhe pse ishte shkatërruar nga erërat e fatkeqësive, edhe pse vendet e saj janë shkatërruar, edhe pse njerëzit e saj të mjeruar vazhdojnë ta presin paqen e cila deri tash i ka evituar, edhe pse tetë nga kryeqytetet ende vuajnë nën okupim, dhe Franca e Italia mbesin të mbyllura në grindje qytetare, Evropa ende qëndron. Kjo është për arsye se André Gidei është nga ata njerëz të rrallë emri i të cilit, në mendje, mund ta mbajë gjallë civilizimin në formën e tij më të mirë.
Gjatë viteve të luftës ishin dy njerëz që më vizitonin shpesh në mendimet e mia. Në atë Evropën e mposhtur dhe të helmuar, në atë errësirë të pashpresë të mbarësuar me një ardhmëri të cilën askush nuk mund ta parashihte, ata kanë qenë dy yjet e shpëtimit. I pari ka qenë Gidei – për të cilin nuk kisha ide se ku gjendej – (dhe) i dyti, Valéryja, pata dëgjuar se jetonte në Paris pa verë, pa cigare dhe, madje, edhe pa bukë.
Tanpinari vazhdon t’i krahasojë shkrimet e Valérysë me ato të Gideit duke përfunduar se “vetëm këta dy miq po e mbanin gjallë Evropën në formën më të pastër dhe në kuptimin më të gjerë. Duke i shpikur sërish tregimet e vjetra dhe duke i themeluar vlerat e tyre, ata e shpëtuan një kulturë (e cila ishte esenca e njerëzimit) nga mullëza e agresorit… Ata i dhanë kësaj kulture formën e saj njerëzore”.
Kur para disa vjetësh, për herë të parë, e lexova këtë artikull, më kujtohet se mu duk thelbësisht “evropian” dhe, gjithashtu, ndoshta edhe disi me ndikim. Atë që e pashë si të ndikuar, madje edhe si pashpirtësi, ishte se ai i jepte aq shumë kujdes mungesës së cigareve dhe verës që kishte një shkrimtar kur kishin vdekur miliona njerëz dhe miliona të tjerë kishin humbur familjet, shtëpitë dhe vendet. Ajo që e admiroja si evropian, nuk ishte që Gidei e përfaqësoi Evropën, por që shkrimtari mund të dallohej nga turma – të cilën gjë Tanpinari e shihte si “formë njerëzore” të një kulture të tërë dhe se ai do të pyeste dhe brengosej në lidhje me atë se çka kishte bërë ai gjatë luftës.
Revista e mirënjohur e Gideit, në të cilën ai i derdhi të gjitha mendimet e tij me një braktisje të eseistit, na e lejon një hyrje të lehtë në botën e tij të vetmuar për ta ndarë me të frikën, pasiguritë dhe mendimet e dredhuara. Këto shkrime që shënonin mendimet më personale dhe më private, Gidei ia dha botuesit të tij. Ato u botuan derisa ai ishte ende gjallë. Edhe pse mund të mos ishte botimi më i famshëm i kohës bashkëkohore, çmohej tejet lart. Volumet e para përmbajnë disa komente hidhëruese dhe ironike për Turqinë të cilën ai e vizitoi më 1914 pas Luftës Ballkanike.
Gidei së pari e përshkruan takimin e tij me një xhonturk në tren për Stamboll. Ky djalë i një pashai ishte duke studiuar artin në Lozanë ku kishte filluar para 6 muajve, kurse tashti po kthehej në Stamboll me novelën e popullarizuar Nana të Zolës të futur nën sqetull. Duke e konsideruar si sipërfaqësor dhe pretencioz, Gidei e shndërron atë në figurë humori.
Kur shkon në Stamboll, me shpejtësi i gjen veçantitë e qytetit duke iu dukur i neveritshëm sikur Venediku. Gjithçka kishte ardhur këtu nga diku tjetër, të sjella me para apo me dhunë. E vetmja gjë që e gëzon atë për Stambollin është largimi nga ai.
“Asgjë nuk del nga dheu vetvetiu” shkroi në ditarin e tij, “asgjë indigjene nuk përcakton shkumën e dendur të krijuar nga fërkimi dhe ndeshja e aq shumë racave, historive, besimeve dhe civilizimeve”.
Pastaj ai e ndërron temën. “Kostumi turk është më i shëmtuari që mund të imagjinoni kurse raca, ta them të vërtetën, e meriton këtë”.
Ai vazhdon të deklarojë me një ndershmëri të zëshme që pajtohej me mendimet e disa udhëtarëve të tjerë paraardhës edhe pse shumicën i mbajti në vete: “Nuk jam në gjendje t’ia jap zemrën time vendit më të bukur në botë nëse nuk mund ta dua popullin i cili e banon këtë vend”.
Aq e madhe është dëshira që të jetë i vërtetë ndaj mendimit të tij të ndershëm saqë e mohon vendin që është duke e vizituar: “Vlera edukative që nxjerr nga ky udhëtim është në proporcion me neverinë time për këtë vend”, shkruan ai. “Gëzohem që nuk e dua më shumë”. Akademia suedeze e cilësoi lart shkrimin e Gideit si “formë e dashurisë së pasionuar të së vërtetës e cila që nga Mantaignei dhe Rousseauja është bërë nevojshmëri në letërsinë franceze”. Pasioni për shënimet e vërteta të mendimeve dhe përshtypjeve të tij e ka nxitur Gidein që të thotë diçka tjetër që askush më parë nuk pati kurajë t’i jepte zë. Ja çka thotë ai për Evropën pas kthimit të tij nga Turqia: “Për një kohë shumë të gjatë kam menduar se ekziston më shumë se një civilizim, më shumë se një kulturë që do të mundej, me të drejtë, të kërkonte dashurinë tonë dhe të meritonte entuziazmin tonë… Tashti e di se civilizimi ynë perëndimor (gati thashë ai francez) nuk është vetëm më i bukuri; unë besoj – e di – se është i vetmi”.
Këto fjalë Gideit do t’i sillnin me lehtësi ndonjë shpërblim për jokorrektësi politike në ndonjë universitet amerikan me të cilën do të ilustrohej se dashuria pasionuese për të vërtetën nuk të çon gjithmonë në drejtësi politike.
Por, qëllimi im këtu nuk është që të ndalem në ndershmërinë befasuese të Gideit apo që ta dënoj racizmin e tij të pashije. E dua Gidein – punën, jetën dhe vlerat e tij – aq shumë sa e deshi Tanpinari. Librat e tij ishin shumë të dashur në Turqi kur isha i ri. Babai im i kishte të gjitha në bibliotekën e tij dhe Gidei ishte aq i rëndësishëm për mua sa ishte edhe për gjeneratat e hershme.
E di që më së miri e kuptoj Evropën si koncept nëse i qasem nga dy mendime kontradiktore që i kam në mendje: së pari, mospëlqimi që Gide ndiente për civilizimet e tjera – për civilizimin tim dhe, së dyti, admirimi i madh që Tanpinari ndjeu për Gidein dhe nëpërmes tij për tërë Evropën. Unë vetëm mund të shpreh se çka do të thotë Evropa për mua nëse e bashkoj mospërfilljen me admirimin, urrejtjen me dashurinë, zmbrapsjen me atraksionin.
Edhe pse Tanpinari e përfundon artikullin e tij duke e vlerësuar lart Gidein për “mendimet e pastra” dhe “ndjenjën e drejtësisë”, ai më herët jep shenjë se është në dijeni të rreshtave ofendues të botimit në fjalë. Por me një modesti justifikuese ai nuk hyn në detaje. Edhe Jahja Kemali, mësuesi dhe mentori i Tanpinarit dhe një ndër poetët më të mëdhenj të shekullit XX në Turqi, e ka lexuar shënimin e Gideit për vizitën e tij në Turqi. Kjo është e qartë nga një letër që ai ia shkruan A. Ş. Hisarit që u botua pas vdekjes së tij. Me këtë letër ai i përshkruan shënimet e Gideit si “ditar udhëtimi që ka për qëllim ta shajë tërë karakterin turk me sharjet më helmuese”. Ai vazhdon të ankohet se “nga të gjitha shkrimet shpifëse që janë shkruar kundër nesh, ky ka qenë më i helmuari… Leximi i tij ka qenë thyerje e nervave të mia”.
Një gjeneratë e tërë i ka lexuar këto faqe të Gideit duke i pasuar më tutje në heshtje këto fyerje siç kanë mund ta bëjnë në mënyrë indiskrete duke pëshpëritur për to, por më së shumti duke u bërë sikur që këto fjalë nuk janë shkruar kurrë apo sikur që janë mbajtur të mbyllura me dry në ditar. Kur u selektuan pjesë të shënimeve të Gideit, u përkthyen dhe u botuan në turqisht nga Ministria e Arsimit, vërejtjet për Turqinë u mënjanuan heshturazi.
Në artikujt e tjerë Tanpinari flet për influencën e pagabueshme mbi poezinë turke që pati libri i Gideit Les nourritures terresteres (Frutat e Tokës). Është Gidei ai që e futi në modë mbajtjen e ditarit në mesin e shkrimtarëve turq dhe botimin e tij për së gjalli. Nurullah Ataçi, kritiku më me influencë i republikës së hershme turke, ishte i pari që ndërmori botimin e ngjashëm me atë të Gideit – më pak rrëfyes sesa bisedë e gjatë, kurse forma e themeluar u përcoll gjithashtu edhe nga gjenerata vijuese e kritikëve.
Kam filluar të mendoj nëse e kam humbur qëllimin e vërtetë duke hyrë në tërë këto detaje. Është e nevojshme që dëshmia e Gideit për udhëtimin e tij në Stamboll dhe në Turqi pas Luftës Ballkanike dhe mospëlqimi i tij për turqit të shihet si kontradiktim i admirimit të Tanpinarit dhe një gjenerate të tërë të shkrimtarëve turq. Ne i admirojmë shkrimtarët për fjalët e tyre, vlerat dhe nivelet e tyre letrare jo për arsye se ata na miratojnë ne, vendin apo kulturën në të cilën jetojmë. Dostojevski, në Ditari i një shkrimtari, i serializuar për gazetë, përshkruan atë që e pa në udhëtimin e tij të parë në Francë. Ai flet në gjerësi për hipokrizinë e francezëve duke theksuar se vlerat e tyre sublime ishin duke u ndryshkur nga paraja. Edhe pse Gide i kishte lexuar këto fjalë, ai nuk u ndal së admiruari apo së shkruari librin brilant për Dostojevskin. Duke refuzuar që të tërhiqej në patriotizëm të ngushtë, Tanpinari (i cili po ashtu ishte admirues i urrejtësit të francezëve, Dostojevskit) shfaqi atë që unë do ta quaja qëndrim evropian.
Më 1862, kur Dostojevski i hidhëruar deklaroi se shpirti i fraternitetit e kishte braktisur Francën, ai vazhdoi të gjeneralizonte në lidhje me “natyrën franceze dhe… natyrën në përgjithësi”. Kur Dostojevski e identifikon Francën me Perëndimin nuk është i ndryshëm nga Gidei. Pikëpamja e Tanpinarit është e njëjtë edhe pse nuk pajtohej me rritjen e hidhërimit të Dostojevskit për Francën dhe Perëndimin. Në vend të kësaj Tanpinari mbajti një qëndrim të fajit të tejkaluar.
Tashti jam i gatshëm t’i përgjigjem pyetjes që e parashtrova më herët. Mund të mos jetë kontradiktore nëse admirohet një shkrimtar i cili përbuz kulturën, civilizimin dhe kombin që i takoni, por dy mënyrat e gjendjes mendore – përbuzja dhe admirimi – janë të lidhura fort. Shikuar nga dritarja ime, Evropa është një ide që luan mbi të dyja. Imazhi im për Evropën ose Perëndimin nuk është ide me diell, e ndriçuar dhe grandioze. Imazhi im për Perëndimin është tensioni, dhuna e lindur nga dashuria dhe urrejtja, dëshira e madhe dhe poshtërimi.
Nuk e di nëse Gide kishte udhëtuar për Stamboll dhe Anadoll para se ai, në mënyrë naive të deklaronte se Franca, civilizimi i tij i Perëndimit, ishte “më i bukuri mbi të gjithë”. Por, unë nuk kam asnjë dyshim se Stambolli, që e vizitoi Gide, në sytë e tij ishte civilizim tërësisht ndryshe nga i tij. Gjatë dy shekujve të kaluar intelektualët e perëndimëzuar otomanë dhe turq kanë qenë të bindur, sikur Gidei, se Stambolli dhe Anadolli kanë qenë vende të palidhura me Perëndimin. Por, aty ku Gidei ndien irritim dhe përbuzje, këta intelektualë ndiejnë nderim dhe dëshirë të madhe dhe kjo u shkakton krizë të identitetit. Kur këta, sikur Tanpinari, identifikohen afër me Gidein, ndiejnë obligim që të kalojnë mbi këto komente nënvlerësuese në mënyrë të heshtur. Pasi që këta qëndrojnë në stom të Evropës, të përçarë në mes të Lindjes dhe Perëndimit, janë të obliguar që ta shtojnë edhe më shumë besimin për Evropën, madje më shumë se André Gide. Ndoshta kjo shpjegon pse komentet fyese të Gideit nuk ndikuan që ky të mos ushtrojë influencë të fuqishme në literaturën turke.
Në pikëpamjen time Perëndimi nuk është koncept për t’u eksploruar, analizuar apo për t’u zgjeruar nëpërmes studimeve historike dhe ideve të mëdha që e krijuan. Perëndimi gjithmonë ka qenë instrument. Kur e përdorim si instrument mund të marrim pjesë në “procesin civilizues”. Ne aspirojmë diçka që nuk ekziston në historinë dhe kulturën tonë për arsye se e shohim në Evropë dhe kështu i legjitimojmë kërkesat tona me prestigjin e Evropës. Në vendin tonë koncepti i Evropës e justifikon përdorimin e dhunës, ndryshimin radikal politik dhe ndarjen e pamëshirshme të traditës. Nga përmirësimi i të drejtave të grave deri te të drejtat e njeriut, nga demokracia në diktaturë ushtarake, shumë gjëra janë justifikuar nga ideja e Perëndimit që e thekson këtë koncept të Evropës dhe reflekton utilitarizëm pozitivist. Gjatë tërë jetës sime i kam dëgjuar të gjitha shprehitë tona ditore, nga sjelljet në tryezë deri tek etika seksuale, kritikat dhe ndryshimet sepse “kështu është si e bëjnë në Evropë”. Është diçka që e kam dëgjuar përsëri e përsëri: në radio, në televizor dhe nga nëna ime. Nuk është argument i bazuar në arsye dhe në të vërtetë e përjashton arsyen.
Ngazëllimi i Tanpinarit kur dëgjoi për Çmimin Nobel të Gideit mund të kuptohet më mirë nëse na kujtohet se perëndimorëzimi i intelektualëve varet nga ideali i Perëndimit e jo nga vetë Perëndimi. Madje edhe nëse ai, dikush i cili shpreh keqardhje për humbjen e kulturës tradicionale, muzikës së vjetër, poezisë dhe “sensitivitetit të gjeneratave të mëparshme” është një intelektual i perëndimëzuar sikur Tanpinari, mund ta kritikojë vetëm kulturën e tij dhe mund vetëm të lëvizë nga nacionalizmi konservativ në modernitet kreativ në një masë saqë ai t’i ngjitet imazhit të përrallave të një Evrope apo Perëndimi ideal. Së paku kjo pozitë i lejon që të hapet një hapësirë e re kritike dhe inspiruese në mes këtyre dyjave.
Në anën tjetër, përqafimi i përrallës për imazhin e Perëndimit mund ta udhëzojë edhe shkrimtarin e thellë dhe kompleks, sikur Tanpinarin, që të pajtohet me idealizimin vulgar dhe naiv, të merret si shenjërrëfyes që “civilizimi perëndimor është më i bukuri”. Kjo është një ëndërr evropiane që varet në kontradikta dhe armiqësi të tjera. Është e mundur që intelektualët e perëndimëzuar otomanë dhe turq kanë dështuar t’i refuzojnë haptas vlerësimet e papërpunuara dhe poshtëruese të Gildeit dhe, ndoshta, këtë e shohin edhe vetë si fajin tyre të heshtur. Është e mundur që privatisht janë pajtuar me të. Por, ata i kanë fshehur këto mendime në shënimet e tyre të mbyllura me dry.
Shumica e xhonturqve të perëndimëzuar pajtohen me mendimet e Gideit. Ata i kanë pëshpëritur ato në fshehtësi ose duke bërtitur, varet nga rrethanat. Këtu fillojmë të shohim se ku ndërlidhet ideja e Evropës me nacionalizmin i cili është dashur ta ushqejë dhe t’i japë formë. Pikëpamja e Gideit dhe perëndimorëve të tjerë që shkruan për turqit, islamin, Lindjen dhe Perëndimin, është përqafuar jo vetëm nga xhonturqit, por ato janë inkorporuar edhe në themelimin e konceptit të Republikës së Turqisë.
Ataturku, themeluesi i republikës turke dhe babai i kombit, e institucionalizoi një program jashtëzakonisht ambicioz të reformave gjatë viteve të hershme të republikës, nga viti 1923 deri në mesin e viteve 1930-a. Pas kalimit nga alfabeti islamik në alfabet latin, nga kalendari islamik në kalendar të krishterë dhe duke e shpallur të dielën për pushim e jo të premten, ai futi reforma të tjera siç është përmirësimi i të drejtave të grave që, në fakt, lanë shenja më të thella në shoqëri. Debati në mes perëndimorëve dhe modernistëve të cilët i mbrojtën reformat dhe nacionalistëve dhe konservativëve, të cilët i sulmuan, ende e paraqet si bazë për diskutime më ideologjike sot në Turqi.
Një nga reformat e para të Ataturkut në vitin 1925, dy vjet pas themelimit të republikës, ishte detyrimi ligjor i pranimit të veshjes perëndimore. Edhe pse obligohej secili të vishej si evropian, në të njëjtën kohë, kërkohej edhe vazhdimësia e detyruar e veshjeve sipas kodit otoman që kërkohej për përkatësinë fetare.
Më 1925, saktësisht një vit pas botimit të vërejtjeve të Gideit për turqit, Ataturku ka shprehur pikëpamje të ngjashme kur shpalli revolucionin e veshjes gjatë një turneu në Anadoll: “Për shembull, po e shoh një person para meje (duke e veçuar me dorën e tij) këtu në turmë që mban fez në kokën e tij, një mbështjellje turban rreth fezit, një mintan (këmishë pa jaka) dhe mbi të një xhaketë si timen. Pjesën e poshtme nuk jam në gjendje ta shoh. Tashti, çfarë veshje është kjo? A do të lejonte një person i civilizuar që bota të tallet me të për shkak të kësaj veshje të çuditshme?”
Duke lënë anash vërejtjet e Gideit, njeriu do të pyeste nëse Ataturku pajtohej me mendimet e ulëta që kishte Gidei për veshjen kombëtare turke. Nuk kemi ndonjë ide nëse Ataturku i ka lexuar vërejtjet e Gideit, por e dimë që Jahja Kemali, një anëtar i rrethit të tij të ngushtë, i kishte lexuar ato dhe kishte shprehur indinjatë të madhe në një letër. Sidoqoftë, ajo që ka rëndësi këtu është se Ataturku, sikur Gidei, e shihte veshjen si masë të civilizimit: “Kur qytetarët e republikës turke deklarojnë se janë të civilizuar, ata janë të obliguar të dëshmojnë se janë të tillë në jetën e tyre familjare dhe në stilin e jetës. Rrobat që janë, më falni për shprehjen, si gjysmë fyelli, gjysmëkobure, nuk janë as kombëtare e as ndërkombëtare”. Pikëpamja e Ataturkut për jetën private mund të reflektojë apo të mos reflektojë me ato të Gideit. Cilado qoftë, është evidente se Ataturku e identifikon Evropën me civilizimin: rrjedh nga ajo se çfarë nuk është evropiane është trupërisht jocivilizuese. Ky turpërim është i lidhur ngushtë me nacionalizmin. Perëndimorizmi dhe nacionalizmi vijnë nga i njëjti burim, por (siç e shohim te Tanpinari) ekziston një fajësi dhe turp i përzier. Në pjesën e botës sime ideja e Evropës del nga këto dy sendimente në mënyrë të thellë, por edhe në mënyrë “private”.
Që të dy, Gidei dhe Ataturku, e shohin veshjen që bartin turqit në vitet e hershme të shekullit XX si diçka që i vendos turqit jashtë civilizimit evropian. Gidei, relacionin në mes të kombit dhe veshjes, e përmbledh me këto fjalë: “Dhe raca, t’jua them të drejtën, e meriton këtë”.
Por, Ataturku besonte se rrobat turke e keqpërfaqësonin kombin. Gjatë të njëjtit turne nëpër vend, në kohën kur po i niste reformat, ai deklaroi: “A ekziston ndonjë poentë për ekspozim publik në botë të xhevahirit të çmueshëm kur është i stërpikur me baltë? A është e arsyeshme që ata të informohen se ekziston një gur i çmueshëm nën baltë për të cilin ata nuk janë në dijeni? Natyrisht që është esenciale të bëhet largimi i baltës me qëllim që të zbulohet xhevahiri… Stili i veshjes civilizuese dhe ndërkombëtare për ne është si guri i çmueshëm, veshje që e meriton kombi ynë”.
Duke paraqitur veshjen tradicionale si baltë që e kishte mbështjellë popullin turk, Ataturku e gjeti mënyrën për t’u ballafaquar me turpin që vuanin të gjithë turqit e perëndimorëzuar. Në një mënyrë kjo ishte se si u sulmua turpi mu në zemër.
Ataturku e tërhoqi një vijë në mes veshjeve që ai i refuzon (me Gidein dhe perëndimorët e tjerë) dhe populli që i bart ato. Ai nuk e shihte veshjen si pjesë të kulturës që formëson kombin, por si njollë e baltës mbi këtë racë. Pra, kjo kishte të bëjë me afrimin e popullit turk afër idesë së Evropës të cilën e ndërmori ai si një detyrë të vështirë duke i shtyrë ata që ta braktisin veshjen e tyre tradicionale. Madje, edhe pas 70 vjetëve të revolucionit të Ataturkut për veshjen, policia turke ende i ndjek njerëzit nëpër mëhallët konservative në Stamboll ku veshin rrobat tradicionale gjëra të cilat i shënojnë gazetarët dhe kamerat televizive.
Pra, të flasim tashti haptas për turpin i cili ka përcaktuar idenë e Evropës nga Gidei te Tanpinari, nga fyerja e Jahja Kemalit deri te masat lehtësuese të Kemal Ataturkut.
I perëndimorizuari turpërohet, së pari dhe, mbi të gjitha, nga të mosqenit evropian. Nganjëherë (jo gjithmonë) ai turpërohet nga ajo që nuk bëhet evropian. Ai turpërohet për shkak se e ka humbur identitetin e tij në luftë për t’u bërë evropian. Ai është i turpëruar nga ajo që ai është dhe nga ajo që ai nuk është. Ai është i turpëruar edhe për vetë turpin: nganjëherë ai shprehet kundër kësaj dhe nganjëherë e pranon me dorëheqje. Ai ndihet i turpëruar dhe i hidhëruar kur ekspozohet turpi i tij.
Ndodh rrallë kur një pështjellim i këtillë dhe poshtërimi të ekspozohen në “sferën publike”. Kur botohen shënimet e Gideit në turqisht shpifjet ndaj Turqisë redaktohen (hiqen), kurse diskutimet për Gidein vazhdojnë në pëshpëritje. Ne e admirojmë Gidein për atë që i ka dërguar shënimet e tij në sferë publike, por ne këtë e shfrytëzojmë për ta justifikuar rregullimin shtetëror, për atë se çfarë duhet të jetë çështje e brengës tejet private, mënyra se si vishemi. /Revista “Akademia”/Telegrafi/