R. Qosja: Kur shpërfytyrohet kultura!

Intervistoi: Vera Pelaj

Z. Qosja, zhanri në të cilin ju keni krijuar, është proza. Pas shumë vitesh krijimtarie, a ka ndonjë moment kur ju keni shqetësim nëse përmes këtij zhanri e keni dhënë maksimumin?
Rexhep Qosja: Edhe kritikët e letërsisë edhe historianët e letërsisë edhe teorikët e letërsisë mendojnë se nga të gjitha llojet e letërsisë, romani është lloji që i ofron më së shumti mundësi shkrimtarit. Në roman mund të futen të gjitha: mund të futet poezi, mund të futet dramë, prozë, filozofi. Unë kam shfrytëzuar romanin për të shprehur mendimin, qëndrimin tim, botëkuptimin, pikëpamjet e mia, për të trajtuar jetën. Nuk besoj se e kam arritur atë që kam synuar.

A e keni arritur qëllimin potencial në krijimtarinë tuaj?
Rexhep Qosja: Sigurisht qё jo. Njeriu krijon gjithë jetën dhe në qoftë se do të mendonte se e ka arritur maksimumin, në qoftë se do të ishte i vetëkënaqur, atëherë praktikisht do tё humbte motivet për krijimtari të mëtejshme. Është në natyrën e krijuesit që të dëshirojë më shumë, të aspirojë më shumë, që të jetë i pakënaqur me vetveten. Nuk mund të them se i kam shfrytëzuar të gjitha mundësitë. Shpresoj që të kem edhe ndonjë vit jete dhe t’i sendërtoj edhe disa dëshira krijuese.

Kritikët kanë vlerësuar se brenda përvojës tuaj personale, në krijimtarinë tuaj është edhe përvoja e Fjodor Dostojevskit, Prustit etj… Është e vërtetë?
Rexhep Qosja: Njeriu mëson gjithë jetën. Edhe në qoftë se nuk merret me krijimtari, njeriu mëson. Mëson prej të tjerëve, mëson prej përvojës së të tjerëve, mëson prej të kaluarës, mëson prej të tashmes. Krijuesit mësojnë prej paraardhësve të tyre, prej bashkëkohësve të tyre. Shkrimtari i madh gjerman, Gëte, e ka një mendim, në të cilin thuhet:” Vetëm budallenjtë mendojnë se janë origjinalë në të gjitha pikëpamjet, se janë plotësisht origjinalë”. Ta marrim shembull dramën. Ne shkruajmë dramë, por para nesh dikush ka shkruar në formën e dramës. Ta marrim romanin. Ne shkruajmë roman, por para nesh dikush ka shkruar në formën e romanit. Kjo domethënë se ne mësojmë prej të tjerëve. Shkrimtarët që ju përmendët, Dostojevskin dhe Prustin, i kam lexuar, por a janë pikërisht këta shkrimtarë prej të cilëve kam mësuar më së shumti, nuk e di. Janë disa shkrimtarë të tjerë që i kam lexuar dhe që i adhuroj. Njeriu edhe mund të mos ta dijë se cili shkrimtar mund të ketë ndikuar më shumë në krijimtarinë e tij. Prandaj nuk e përjashtoj që edhe përvoja e atyre dy të përmendurve është shprehur në krijimtarinë time.

Jeni shkrimtar dhe kritik i letërsisë. Njëri nga poetët tanë thotë se po përballemi me një krim kulturor. A mendoni se po bëhet një kritikë e mirëfilltë ndaj krijimtarisë së shkrimtarëve sot?
Rexhep Qosja: Nuk jam i sigurt se mund të thuhet ashtu: se përballemi me një krim kulturor. Por, do të thosha se kemi mjaft arsye që të jemi të pakënaqur me kritikën tonë të sotme. Kemi arsye të jemi të pakënaqur me pozitën e krijimtarisë në përgjithësi dhe me pozitën e kulturës në përgjithësi. Kemi një shpërfillje të kulturës, si një prej veprimtarive shumë të rëndësishme në jetën e një populli, një kombi, në jetën e një shteti. As në Shqipërinë shtetërore as në Kosovë, në kulturë nuk investohet sa e meriton kjo e fundit. Unë para disa ditësh lexova se Austria investon në kulturë shumë më tepër se në ushtrinë e saj.
Nuk kemi kritikë e cila merret me letërsinë shqipe si tërësi. Kemi kritikë që shkruajnë për veprat letrare që botohen në Shqipëri, në Kosovë apo Maqedoni, po sikur mungon kritiku që shkruan për vepra letrare në gjuhën shqipe pavarësisht ku botohen. Kjo do tё thotё se kritikët shkruajnë duke pasur parasysh përkatësinë shtetërore, madje dhe krahinore!
Mund të vërehet se disa kritikëve ua degjeneron, ua deformon mendimin edhe më shumë përkatësia partiake. Nuk e përjashtoj mundësinë që disave fatkeqësisht ua deformon mendimin edhe përkatësia fetare. Shkurt e thënë, nuk kemi arsye të jemi të kënaqur me kritikën letrare sot si as me kritikën e arteve të tjera apo kritikën shkencore.

Vepra juaj “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, deri më tani është vepra më e përkthyer dhe më e mirëpritur në botë. Po veprat pasardhëse mendoni që janë të këtij niveli apo duhet pritur për t’u vlerësuar meqenëse që janë botuar më vonë?
Rexhep Qosja: Romani “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, është vërtet vepra ime më e përkthyer. Nuk mendoj se është romani im më i mirë. E kam shkruar në një moshë më të re dhe në kushte shumë të veçanta. Ndoshta pa një përvojë që e kam fituar më vonë. Mendoj se dy romanet e mia të mëvonshme “Një dashuri dhe shtatë faje” dhe “Nata është dita jonë”, janë romane më të mira sesa “Vdekja më vjen prej syve të tillë”. Por, romani i parë ka pasur një fat të tillë të mirë ndoshta edhe pse është botuar në vitet 70. Ka trajtuar presionet e shtetit mbi intelektualët, përndjekjet e intelektualëve, format e stalinizmit në jetën tonë, dhunën e UDB-së ndaj shqiptarëve dhe kjo ka qenë shumë tërheqëse për lexuesit, por edhe për opinionin e huaj.

Si studiues i letërsisë shqipe, a mendoni se një shkrimtar shqiptar me krijimtarinë e vet letrare e meriton çmimin Nobel për letërsi?
Rexhep Qosja: Çmimi Nobel për Letërsi, u është dhënë dhe iu jepet shkrimtarëve të ndryshëm të letërsive kombëtare, me disa kritere. Ato kritere nënkuptojnë, e para, vlerën artistike të një vepre për të cilën jepet apo të krejt krijimtarisë së shkrimtarit; e dyta, humanizmin e asaj vepre dhe, e treta, teknikat e reja krijuese, novatorizmin, të renë që sjell në procedimet e veta ai shkrimtar. A mund t’i bashkojmë këto të tria te një shkrimtar i yni, nuk e di, mund të mendojmë për këtë. Ne mund të themi se ky ose ai shkrimtar e meriton Nobelin me vlerën artistike të disa veprave por, në qoftë se ai shkrimtar i ka shërbyer, të themi, diktaturës, i ka shërbyer dhunës dhe ashtu u ka shërbyer shumë të pavërtetave, me të cilat mbahet diktatura, atëherë ai shkrimtar e ka tradhtuar humanizmin. Nuk është e lehtë të gjenden të gjitha vlerat e përmendura te një shkrimtar i yni sot. Megjithatë, unë them se letërsia shqipe ka shkrimtarë që e meritojnë Nobel-in. Pse them kështu?
Nobel-i, u është dhënë edhe disa shkrimtarëve, që nuk kanë ndonjë rëndësi të veçantë për letërsinë botërore. Fjala vjen, shkrimtari italian, Dario Fo, nuk është ndonjë shkrimtar i shquar botëror. E mori çmimin Nobel dhe pothuaj u harrua. Shkrimtarja austriake Jelinek, po ashtu, nuk është ndonje shkrimtare e shquar botërore. Tek e fundit, Nobel-in, nuk e kanë marrë Tolstoi, Kafka, Xhojsi, sadoqё kanë jetuar në kohën kur ai çmim është dhënë. Nuk e kanë marrë edhe shumë shkrimtarë të mëdhenj, por ka ndodhur që ta marrin shkrimtarë, që janë harruar dhe nuk përfaqësojnë krijues të veçantë në letërsinë botërore. Më në fund e ka marrë edhe Shollohovi i cili, si po shkruhet pas rënies së komunizmit, nuk ishte ndonjë shkrimtar posaçërisht me merita. Për më tepër, po shkruhet se ishte shkrimtar që i shërbente shumë përulshëm Stalinit e kjo domethënë diktaturës më gjakatare në histori!

Jeni konsideruar “Baba i Kombit”. I jeni mirënjohës popullit për vlerësimin që ju ka bërë?
Rexhep Qosja: Nuk e ka bërë populli atë vlerësim. Ky nocion është përdorur për mua prej gazetarëve të ndryshëm, prej publicistëve dhe individëve të ndryshëm, në situata të ndryshme. Në radhë të parë, në kohën kur ne bënim përpjekje për pavarësinë e Kosovës. Kishim një Lëvizje, që bënte përpjekje këtu edhe në botë, për pavarësinë e Kosovës. Sigurisht se shkrimet e mia, veprimtaria ime, kanë ndikuar te disa autorë, gazetarë, publicistë që ta përdorin këtë nocion për mua. E kanë përdorur tanët dhe e kanë përdorur të huajt, por unë them se ky është një nocion i gabuar. I përdorur pa të drejtë, gabimisht. Asnjë popull, asnjë komb nuk ka nevojë për Baba. Popujt, kombet janë mjaft të pjekur, të mençur dhe nuk iu duhet farë Babai. Janë vetë babai e biri. Për fat, këtij nocioni të përdorur në një kohë, tash i ka kaluar koha dhe është harruar.

Epiqendra e romaneve tuaja “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, “Një dashuri dhe shtatë faje”, “ Nata është dita jonë”, është intelektuali shqiptar. Si duhet të jetë një intelektual i mirëfilltë në raport me shoqërinë?
Rexhep Qosja: Siç thashë, në veprat e mia kryesisht kam trajtuar fatin e intelektualit shqiptar. Në radhë të parë, në kushtet e Kosovës, në kushtet e shqiptarëve në ish – Jugosllavi. E kam trajtuar, pra, fatin e intelektualit që ka rezistuar ndaj atij pushteti, ndaj atij regjimi dhe fatin e intelektualit që ka rënë viktimë apo, më në fund, fatin e intelektualit që ka hequr shumë, por që më në fund është larguar prej vendlindjes së vet dhe ka rezistuar prej një vendi tjetër.
Intelektuali duhet të jetë i pakënaqur me gjendjen aktuale. Gjithmonë duhet të mendojmë se nesër mund të jetë më mirë sesa sot… Ai mbron të vërtetën kurdo e kudo.

Konsideroheni si shkrimtar me mendim shumë të thellë, me një alegori e me metaforë shumë të zgjeruar. A do të thotë përdorimi i këtyre figurave në veprën tuaj, që ju i drejtoheni një klase të caktuar të shoqërisë?
Rexhep Qosja: Nuk i drejtohem një klase të caktuar të shoqërisë. Shkruaj për lexuesin, për të gjithë lexuesit mundësisht. Shkruaj për t’u shprehur, për të thënë atë që dëshiroj ta them, shkruaj për të shprehur moskënaqësitë që mund të kem. Nuk thuhet kot se e keqja e frymëzon krijimtarinë më shumë sesa e mira. Por, për t’u përgjigjur në pyetjen tuaj unë do të them shkurt: shkrimtari nuk duhet ta ulё nivelin e shprehjes së vet, të krijimtarisë së vet, për hir të këtij apo atij lexuesi. Ai duhet të mendojë se lexuesi duhet të ngrihet që ta kuptojë e ta përjetojë veprën e tij.

Sa jeni i kënaqur me pozitën e letërsisë shqipe në botë dhe Evropë?
Rexhep Qosja: Para disa kohësh, unë kam pasur një ligjëratë për letërsinë shqipe në Seminarin për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, ndaj së cilës mandej pati shumë reagime. Pati reagime ndaj një fjalie të vetme që e kam përdorur në atë ligjëratë. E ajo ishte fjalia, se letërsia shqipe nuk e ka arritur ende nivelin artistik të letërsisë evropiane. Pra thash: letërsia shqipe nuk e ka arritur nivelin artistik të letërsisë evropiane. Kur them letërsia shqipe, mendoj për letërsinë shqipe prej Buzukut e deri sot. Mos harroni, nuk jam unë i pari që e kam shprehur këtë mendim. Para pesë ose gjashtë vjetësh, historiani i letërsisë shqipe , albanologu i njohur Robert Elsie, ka bërë një punim për letërsinë shqipe dhe e ka botuar në një revistë, më duket, në Shkodër, në të cilën thotë se letërsia shqipe është si të gjitha të tjerat në jetën shqiptare. Si ekonomia, si kultura , si politika, si urbanizmi, si jeta, ka nivelin e tyre në përgjithësi. Mos të harrojmë se ne jemi vendi më i varfër në Evropë, me ekonominë më të pazhvilluar në Evropë, me urbanizmin më të pazhvilluar në Evropë etj, etj. Po e përsëris: letërsia shqipe nuk e ka nivelin e letërsisë evropiane dhe, njëkohësisht, letërsia shqipe nuk është e përkthyer sa duhet në gjuhë të tjera. Ne sot jemi dëshmitarë të një dukurie: ka shkrimtarë, që vetë i përkthejnë shkrimet e veta dhe mandej i botojnë në gjuhë të tjera dhe këto përkthime, po lexojmë, po dëgjojmë, janë shumë të dobëta. Te ne nuk ka një interesim shtetëror, shoqëror për përkthimin e letërsisë shqipe dhe për prezantimin e krijimtarisë letrare dhe shkencore shqipe në gjuhë të huaja. As Shqipëria as Kosova! Ministritë tona nuk e mendojnë këtë fare, prandaj mund të jemi shumë të pakënaqur me pozitën e letërsisë shqipe në Evropë dhe në botë. Edhepse niveli artistik i letërsisë shqipe në krahasim me letërsinë evropiane dhe letërsinë botërore është ende modest, prapë ka vepra që do të duhej të përktheheshin e të botoheshin në gjuhë të huaja.

Kujt do t’i drejtoheshit si model për nivelin e letërsisë sot?
Rexhep Qosja: Për nivelin e letërsisë shqipe në Evropë, unë do t’iu drejtohesha shkrimtarëve Hose Saramago, njё shkrimtar portugez, qё jeton shpesh edhe në Spanjë, shkrimtarit italian Umberto Eko, shkrimtarit gjerman Gynter Gras, shkrimtarit pakistanez Salman Ruzhdi, që ka jetuar në Angli, e tash thonë që jeton në Nju Jork. Këta, për mendimin tim, janë 4 shkrimtarët më të mëdhenj, të gjallë, të Evropës sot. Veprat e tyre përcaktojnë nivelin e lartë artistik të letërsisë evropiane. Natyrisht janë edhe disa shkrimtarë të tjerë që unë i konsideroj të mëdhenj, mjerisht ende të papërkthyer në gjuhën shqipe. Njëri quhet Mishel Turnje, është shkrimtar i madh, prozator i madh, e tjetri quhet Zhan D’Ormeson. Janë shkrimtarë të mëdhenj, për të cilët botuesit tonë, fatkeqësisht, nuk kanë treguar interesim.

Po për çmimet që ndahen për letërsi, a u ndahen njerëzve që e meritojnë apo është bërë komercializëm edhe ndarja e çmimeve për letërsi?
Rexhep Qosja: Çmimet zyrtare që jepen prej ministrive tona në Tiranë e në Prishtinë, e keni parë, e keni lexuar besoj, zakonisht, u jepen njerëzve të partive, të cilave iu përkasin edhe ministrat e ministrive. Ndoshta në Tiranë, ndonjë emër ka dalë prej atij rrethit partiak sivjet, përndryshe nё të gjitha rastet, çmimet i kanë marrë anëtarët e partive, të cilave u takojnë edhe ministrat. Kjo po përsëritet në dëmin e letërsisë dhe në dëmin e kulturës në përgjithësi. Por, edhe çmimet e tjera që jepen, zakonisht, jepen duke pasur parasysh përkatësi e lidhje të ndryshme etj.

A jeni duke shkruar ndonjë libër të ri?
Rexhep Qosja: Mos kërkoni t’ju flas tani për librin që jam duke e shkruar. Folkneri e ka një fjali që e dua shumë: “Libri që tregohet përpara, nuk shkruhet kurrë”.

Diçka për fund?
Rexhep Qosja: Për fund? Është një mendim i shkrimtarit të madh francez, Romen Rolan, që unë e kam vënë si moto në disa vepra të miat, që e dua shumë dhe që po e përsëris edhe sot në këtë bisedë me ju, në fund të këtyre pyetje interesante gjithsesi. Ky është mendimi: “Duhet të mendojmë ndershëm, vetëm ndershëm, qoftë edhe kundër të gjithëve, sepse ashtu mendojmë për të gjithë!". /Telegrafi/