Akademik Idriz Ajeti – Rilindasi i fundit

Bisedoi: Smajl Smaka

Ndonëse i thyer në moshë, Ajeti, vazhdon të jetë aktiv në shkencë dhe në jetë. Ai madje kërkesën tonë për intervistë e pranoi me dashamirësi dhe xhentilesë.

Profesor, si është dukur fëmijëria juaj dhe a mbani mend fëmijërinë?
Akademik I. Ajeti: Më kujtohet, natyrisht se më kujtohet, por jo edhe aq shumë. Mësimet fillestare i mora në Banjë të Sijarinës, më 1930. Ishte shkolla e parë në Sijarinë, e ndërtuar bashkë me xhaminë, kah fundi i shekullit XlX. Ishte kjo, pra, një godinë mjaft e bukur e shkollës, si dhe xhamia që po duket andej…Por, ajo shkollë nuk e kishte zgjidhur problemin e mësuesit. Vinin madje edhe emigrantë rusë, për shembull, herë njëri herë tjetri, kështu që vetëm kah mbarimi i shkollimit tonë u stabilizua çështja e mësuesit. Një mësues kishim maqedonas, nga Struga, për të cilin nuk di se a kishte shkollim të mjaftueshëm e adekuat.
Kishte nxënës shqiptarë, por jo shumë, rreth 30-40. Mësimi zhvillohej: një mësues për të gjitha lëndët dhe për të gjitha klasat.

Megjithatë, ishit nisur në rrugën e pandalshme. A ishte në të vërtetë e lehtë apo, e rëndë, rruga e juaj, dhe, a është dashur konsekuence që të përballoni peshën e kësaj këmbënguljeje?
Akademik I. Ajeti: U regjistrova në Zagreb. Ishim katër veta: një tjetër Idriz Ajeti, që e varën në Prizren, në vitin 1944, Halit Ibishi, nga Kosova, Adem Selimaj (Gllavica) dhe unë. Dy të parët u regjistruan në fakultetin juridik, Ademi në agronomi, kurse unë në romanistikë.
Na pritën mirë në Zagreb. përndryshe, shqiptarët medresantë vazhdonin shkollimin në Beograd. Ne ishim të parët që shkuam në Zagreb. Takimi im i parë me shkencën albanologjike ka qenë në Zagreb, para luftës, si student në Fakultetin e Filozofisë – dega e romanistikës. Për herë të parë atëherë, më 1938-39 shkrova një artikull të vogël lidhur me toponimistikën shqiptare, që e botova në një gazetë të Sarajevë, që quhej: "Muslimanska svijest".
Pastaj shkova në Itali. Dy semestrat e vitit të parë i bëra në Pizza, dy të tjerët në Padova. Atje, në Fakultetin e Filozofisë punonte albanologu Italian Karlo Tagliavini. I thashë vetes: "Pse nuk shkoj atje?!", dhe bëra mirë që shkova. Ai bënte mësime nga historia e gjuhës shqipe. Dy semestra që i bëra aty u zhvilluan për elementet indoevropiane në gjuhën shqipe. Unë dola i pari tek ai në provim dhe askush tjetër, sepse jepnin provime të tjera, nga lëndë të tjera. Profesorit i erdhi shumë mirë për këtë vendim timin.
… Në Beograd shkova për ta kryer diplomën, që më kishte mbetur nga Italia. E kreva provimin e diplomës. Hyra në provim.

 

Diplomën e kisha nga italishtja – letërsi e gjuhë italiane.

Keni qenë profesor i gjuhës shqipe në Gjimnazin e Prishtinës, lektor dhe mësimdhënës në Degën e Albanologjisë në Fakultetin Filozofik në Beograd, kurse disertacionin e keni mbrojtur në vitin 1958, me temën "Zhvillimi i të folmes gege të shqiptarëve të Zarës së Dalmacisë". Pse jeni përcaktuar për këtë temë, e cila në shikim të parë, nuk duket se ka ndonjë peshë të madhe?
Akademik I. Ajeti: Pasi kreva studimet, unë shkova si lektor, qëndrova ca kohë në Kosovë, kurse më 1953 u ktheva atje dhe vazhdova si lektor. Erdhi pastaj si asistent Anton Çetta. Dega luajti rol të mirë. Profesorët e parë me shkollë u krijuan atje në Beograd, në atë degë: Hilmi Agani, Rexhep Hoxha, Ramiz Kelmendi, Besim Bokshi e të tjerë. Kur erdha në Beograd, në vitin 1953 kërkova nga Hilmi Thaçi që unë ta takoja profesorin Bariq, për temë disertacioni. Në takimin e parë ai më propozoi temën e disertacionit "Gjuha e shqiptarëve arbëreshë të Zarës". Punova disa vjet, e kreva, e dërgova në Sarajevë, sepse ai atje punonte, në Fakultetin Filozofik. U formua Komisioni dhe e mbrojta temën.
… Në vitin 1960 u hap së pari Fakulteti Filozofik këtu në Prishtinë. Dy vjet më parë ishte hapur shkolla e lartë në Prishtinë, si dhe në Gjakovë e Prizren. Por, fakulteti i parë u hap me 1960, kurse më 1961 u hap Fakulteti Juridik. Këtu, në vitin 1970 u hapen fakultete dhe Universiteti. Ishte hap i shpejtë, sepse shoqëria e atëhershme kishte mundësi materiale dhe financiare. Mirëpo, si çdo fillim dhe shpejtësi, e përcjellin edhe disa mungesa. Ana tjetër, formimi i kuadrove, hapja e bibliotekave, jo vetëm Biblioteka e përgjithshme universitare – veç edhe ato të seminareve të specializuara, ishin të domosdoshme për zhvillimin e shkencave. Ndër degët ishte edhe ajo e gjuhës shqipe – albanologjia. Unë isha aty i pari, më i moshuari ndër ta. Filluam me një revistë "Gjurmime Albanologjike", që edhe tash e mban këtë emër. Më vonë, në vitin 1974, në krye të asaj dege i vizitoja edhe seminaret tjera: në Beograd, Shkup, Lubjanë dhe vende të tjera, ku paraqitesha me ndonjë kumtesë, merrja pjesë në realizimin e programeve të tyre, sidomos në Beograd. Mendova të hapim edhe ne, duke patur lidhje me studiues të gjuhës shqipe në qendrat e Evropës Perëndimore, si Vjena e vende të tjera të Evropës. Unë mora pëlqimin e Mahmut Bakallit, ish-funksionar i lartë i Kosovës, kryetar i KK LKK, i cili u pajtua dhe e vazhdova realizimin e seminarit. I pari u hap në vitin 1974.

Keni deklaruar se historia e gjuhës është vetë historia e popullit, madje ju jeni përkrahës i tezës së prejardhjes ilire të shqiptarëve, duke dëshmuar rrënjët antike të saj.
Akademik I. Ajeti: Do të thosha se kemi një histori dramatike dhe shumë e thonë këtë të vërtetë. Populli shqiptar është një popull i vjetër. Por, diçka sikur mungon kur marrin parasysh kohën nga kur merremi me shkencë. Pra, kushtet, s’kemi patur kushte të merremi me kulturë, me ngritjen kulturore. Është vonë tepër vonë. Libri i parë është Meshari, në vitin 1555. E, themi se jemi populli i lashtë. Është e vërtetë, por, edhe na kanë munguar kushtet. A ishim fajtorë vetë që nuk krijonim kushte, apo rrethi, që kushtet nuk i kishim në duart tona e që ishin të imponuara? Tash le ta thotë historia!
Formula e Pagëzimit 1492: Në atë kohë, në shekullin 15, ndër shqiptarët nuk kishte kurrfarë kushte … ashtu që vetëm nder katolikë kishte ndonjë intelektual. Meqë nuk kishte shërbesa fetare në çdo vend, atëherë arqipeshkvi i Durrësit, Pal Engjëlli, mendoi që më rastin e lindjes së fëmijëve ata duheshin pagëzuar. Meqë shërbesat nuk ishin gjithkund, e fëmijët duheshin pagëzuar, arqipeshkvi e tha atë fjalinë që duhej thënë me rastin e pagëzimit të fëmijëve dhe ajo u shënua dikund: "Un të pagëzon j pr’emen’t Atit e t’birit e t’shpirtit shenjt … "
Libri i parë është Meshari i Gjon Buzuku, në vitin 1555.
Ai e botoi atë, por, shumë pak dihet për autorin, për vendin e botimit, Mungon fillimi dhe ka mbetur pasthënia. Për autorin ka pak shënime. Autori dihet: Gjon Buzuku. Por tjetër gjë nuk dihet, ku mësoi, ku studioi, ku e botoi, nuk dihet. Librin e gjeti në Vatikan gjakovari Nikollë Kazazi.

Megjithatë, ju e bëni publike një paradoks, kur thuani se çuditërisht një popull i lashtë ka një gjuhë të shkruar vonë. Ndërkaq, ndikimin e sllavishtes te shqipja e konsideroni të hiçtë.
Akademik I. Ajeti: Sllavishtja nuk ka patur kurrfarë ndikimi në terminologjinë kishtare te shqiptarët…Një gjuhë studiohet në dy aspekte: aspekti i brendshëm dhe aspekti i jashtëm. Aspekti i jashtëm nënkupton ndikimin e huaj në një gjuhë, siç është, për shembull, ndikimi i latinishtes në atë kohë, i sllavishtes, i turqishtes në gjuhën shqipe. Sot e kësaj dite elementi i huazuar i leksikut në shqipe është pak më i madh se ai vendor. Por këtu duhet marrë parasysh edhe një element tjetër, se mbledhja dhe regjistrimi i elementit të shqipes nuk është bërë krejt, një pjesë e leksikut nuk është regjistruar në popull, prandaj ajo ndikon në sasinë e huazimeve ndaj elementit vendor të shqipes.

Profesor, na flisni diçka për vitalitetin ose gjurmët e gjuhës shqipe?
Akademik I. Ajeti: Populli shqiptar është një popull i vjetër. Për shumë popuj që kanë jetuar në këto treva nuk dihet, nuk dihet as për trakasit, dakasit, makedonët e vjetër Gosllavë) e për shumë popuj të tjerë që janë zhdukur, si gjuhë janë zhdukur, janë zhdukur gjuhët e tyre. Nuk dihet për trakishten, makedonishten (jo maqedonishten). Ka mbetur ndonjë gjurmë e tyre, por jo si tërësi, si gjuhë ato janë zhdukur. Shqipja mbijetoi! Si mos ta thuash këtë, more, diçka fenomenale duhet të jetë, natyrisht! Pse, qysh e ku jetuan ata që nuk u zhdukën?! Ndoshta edhe tendenca e tyre që gjithmonë të largohen nga qendrat urbane. Edhe sot pothuaj është ashtu: shqiptarët banojnë, ngrenë tabanët e tyre kryesisht jashtë qendrave. Ja, për shembull, në Jabllanicë, Medvegjë nuk ka patur pothuajse asnjëherë në qytet shqiptarë, në rrethe – po, edhe në Tupallë, Sfircë, Grboc … Pra, edhe më herët këtë e kanë ndjekur shqiptarët, janë larguar nga qendrat e përziera, ku kanë qenë të izoluar. Kjo edhe është njëra nga arsyet pse mbijetuan sot e kësaj dite, sot e atë ditë!

Ju i ndani në dy periudha zhvillimet e gjuhës shqipe, ajo pararilindase, mes shekujve XVI – XVIII dhe ajo pasuese e Rilindjes Kombëtare.
Akademik I. Ajeti: Kishte nevojë, kishte shumë nevojë për një gjuhë të përbashkët. Në atë kohë shkruhej shqipja në të gjitha anët, por pothuaj me alfabete të ndryshme. Kishte nevojë për një alfabet të përbashkët, që edhe ta përdornin të gjithë ata veprimtarë që merreshin me problemet e gjuhës shqipe edhe me problemet politike, se Rilindja ka qenë një lëvizje e gjithë shqiptarëve në atë kohë. Dhe, jo vetëm që merrej me çështje politike, por ajo merrej edhe me çështje të kulturës, të gjuhës. Ja këta, ky grup i vogël, por i aftë merrej me problemet e gjuhës atë kohë. U formua alfabeti. Pastaj, shqipja u shkrua.. u botuan shumë tekste lidhur me gjuhën. Gramatikën e parë e shkroi dhe e botoi Sami Frashri. Ai është njësoj iniciator i shumë përpjekjeve në fushën e kulturës e gjuhës shqipe, por edhe turke.

Ndihmesë të madhe për avancimin e gjuhësisë sonë kanë dhënë edhe tubimet shkencore të viteve 1952, ’57,’ ’63, e sidomos Konsulta Gjuhësore në vitin 1968 në Prishtinë. Ndërkaq, Kongresi i Drejtshkrimit në Tiranë, më 1972, sanksionoi përpjekjet mëse l00-vjeçare për njësimin e gjuhës shqipe.
Akademik I. Ajeti: Zbatimi i gjuhës letrare ishte synim i të gjitha këshillimeve gjuhësore, që nga ai i vitit 1952, ’57, ’63, duke përfunduar në vitin 1968, në Konsultën gjuhësore në Prishtinë, ku u tha se njësimi i gjuhës shqipe në të gjitha trojet e shqipes ishte rezultat i natyrshëm i proceseve shoqërore shqiptare, veçanërisht nga Rilindja e këndej.

Me vendimet e Kongresit të Drejtshkrimit në Tiranë, më 1972 a ka ndodhur një shkrirje mekanike e dy dialekteve, apo është një sintezë organike që ka shkuar në linjën e konvergjencës?
Akademik I. Ajeti: Është vazhdimi i konvergjencës. Natyrisht, për gjuhën letrare gjithmonë dhe gjithkund merret bazë një dialekt, ai duhet shquar me forma të drejta, më të pranuara, të jetë më i përgjithshëm, por jo çdo dialekt.
Dialekti ynë është shumë larg nga gjuha që është marrë për bazë të gjuhës letrare. Pse toskërisht? Edhe ne e kemi propozuar, pranuar dhe përqafuar toskërishten. Pse? Ky dialekt ishte shumë më i stabilizuar fonetikisht, morfologjikisht, e në aspektin sintaksor dhe logjikën sintaksore e ka shumë më të stabilizuar. Toskërishtja e shkruar para standardizimit ka qenë një dialekt i shkruar i përgjithshëm për të gjithë toskët. Një gjuhë letrare përdornin ata e jo si gegët, që në bazë të saj përdornin disa dialekte shkrimore: elbasanishtja, shkodranishtja etj.

Si është raporti në mes të këtyre dy dialekteve në gjuhën e standardizuar, sepse ka shumë kritika, sipas të cilave është diskriminuar gegërishtja. Ju përmendni një raport 13 me 8?
Akademik I. Ajeti: Po, ai raport, ashtu e ka bërë Kostallari, por kjo nuk është e domosdoshme. P. sh. Vuk Karaxhiqi, në reformën e gjuhës së tij, e ka marrë vetëm një dialekt, atë të vendlindjes së tij, Tërzhiq, nga Bosnja dhe Hercegovina, që është më i pasur se çdo dialekt tjetër serb.

Pse edhe sot kontestohen vendimet e Kongresit të Drejtshkrimit?
Akademik I. Ajeti: Kontestimi vjen nga rrafshet e tjera, nga fusha të tjera, për motive të tera. Kurrkush nuk ka kritikë ndaj gjuhës letrare se nuk është në rregull gjuhësisht, sepse ajo është krejt në rregull. Kritikat vijnë nga fushat e tjera: politika, klanet, rrethet kulturore, ideologjike, prej andej vijnë dhe pastaj shartohen edhe në gjuhë. Arsye gjuhësore shkencore nuk ka. Thonë pse përzihet pushteti?! Ai pushtet do ta përdorë atë gjuhë. Krijimi i gjuhës letrare thotë Katiçiq është akt politik dhe se duhet të trajtohet jo vetëm si punë shkencore. Është akt politik, në fund të fundit.

Zotëri Ajeti, thuhet se në shkencë ka vend për të gjithë. A është kjo e vërtetë?
Akademik I. Ajeti: Edhe po, edhe jo! Në qoftë se mendoni për mundësinë apo pamundësinë e shkollimit të rish e të rejash të popullsisë sonë, unë mendoj se, me përjashtim fare të vogël që nuk çon aspak në kanar mundësitë, edhe te ne në Kosovë, janë krijuar, si për shkollimin fillor edhe të mesëm. Për atë lagje të varfërish, në përgjithësi sigurohen edhe tekstet shkollore.
Për vazhdimin e shkollimit të të rinjve në fakultete puna qëndron ndryshe; për degën që studenti e ka regjistruar pa një dashuri ndaj profesionit e me pak rezultate, s’ka kuptim të humbet kohë kot.

Rruga e shkencës nuk është e shtruar me lule, është sikur pema, rrënjët i ka të hidhura, por frutin e ka të ëmbël. A pajtoheni me këtë konstatim?
Akademik I. Ajeti: Po, pajtohem, veçse rrugën e marrë çdokush e secili e shtron vetë, duke krijuar formulën e suksesit me dashuri, e përkushtim ndaj punës, me dhuratën e talentit të tij. “Portreti më i mirë që i bën njeriu vetes është përkushtimi i tij ndaj së vërtetës shkencore” (S. Bytyçi). Në fund vjen gëzimi për frutin e ëmbël.

Shkenca juve Ju ka sjell më shumë kënaqësi apo mundim?
Akademik I. Ajeti: Pyetjen Tuaj unë po e nis e përfundoj me një mendim të Einstein-it (Ajnshtainit). “Mos u përpiq të bëhesh njeri që ka sukses, por përpiqu të bëhesh një njeri që ka vlera”.

Shkenca në njëfarë mënyre e disiplinon njeriun, apo jo?
Akademik I. Ajeti: Pa dyshim se po, veçse e kam fjalën për shkencën e vërtetë.

Po ta rikthenit jetën, a do të përcaktoheshit sërish për shkencën e Albanologjisë?
Akademik I. Ajeti: Po, pa dyshim, veçse studimet albanistike do të përfshinin edhe hetimet e gjurmimet e gjithë rajonit ballkanik.

Si duket një ditë e Juaja në moshën e bardhë?
Akademik I. Ajeti: Si anëtar i rregullt i Akademisë saherë që Seksioni i Gjuhësisë dhe i Letërsisë mban mbledhje, si anëtar i tij marr pjesë rregullisht. Në pjesën e dytë të librit tim me titull Studije iz istorije albanskog jezika – Prishtinë 1982, botim i Akademisë së shkencave dhe të Arteve të Kosovës, kam shtuar edhe punimin shkencor që mban titullin Albansko-srpskohrvatske jezičke studije – Etimološki prilozi. Në Bibliotekën e Akademisë konsultoj veprën e madhe Rečnik srpskog narodnog i književnog jezika që përmban edhe fjalë e shprehje shqipe, të përdorura në dialektet e atij populli.

A keni ndonjë dëshirë të parealizuar?
Akademik I. Ajeti: Janë të gjitha gjasat se fjalori i sipërm do të mbetet i papërfunduar…/Telegrafi/