“Mund të ishte komunist dhe një ‘radikal ekstrem’” – pse FBI kishte një dosje për Ajnshtajnin?

Më 18 prill u shënua dhe 62-vjetori i vdekjes së fizikanit të shquar Albert Ajnshtajn. Por polemikat për të nuk kanë të sosur.

Ai ishte një fizikan i njohur botërisht kur FBI filloi të mbante një dosje sekrete për të në vitin 1932. Ai dhe bashkëshortja e tij Elsa u zhvendosën në SHBA nga Gjermania, dhe Ajnshtajni ishte një zë i fuqishëm për çështjet sociale në kohën e tij, argumentet publike kundër racizmit dhe nacionalizmit.

Kur ai vdiq, dosja në FBI kishte shkuar në 1427 faqe. Drejtori i agjencisë, J. Edgar Hoover ishte mjaft dyshues ndaj aktivizmit të Ajnshtajnit, që sipas tij mund të ishte një komunist dhe një ‘radikal ekstrem’.

Ndoshta vetë Ajnshtajni do të kishte qeshur me këto etiketime nëse do e dinte këtë. Ai kishte dëgjuar shumë më keq në fakt nga nazistët në Gjermani. Megjithatë ai nuk ishte aspak i frikësuar nga zyrtarët.

“Respekti i pamenduar për autoritetin është armiku më i madh i të vërtetës”, ka deklaruar ai në 1901.

Qëndrimi sfidues i Ajnshtajnit e largoi atë nga shkolla gjermane që në moshën 15-vjeçare, dhe u detyrua të heqë dorë nga shtetësia vetëm në moshën 17-vjeçare.

Ai nuk donte të kishte të bënte me shkollat autoritare gjermane apo militarizmin e shfrenuar, që e urrente aq shumë.

Ai u bë shtetas zviceran dhe ndoqi studimet në Institutin Politeknik të Zyrihut dhe pas diplomimit nisi punë në një zyrë patentimesh në Bern ku dhe bëri punën e tij revolucionare mbi relativitetin dhe teorinë kuantike më 1905.

Ai nuk u kthye të jetonte në Gjermani deri më prill 1914, kur arritjet e tij e çuan në një emërim prestigjioz në universitetin e Berlinit. Atje ai vazhdoi të zhvillonte idenë e tij të relativitetit dhe gravitetit, duke marrë një konfirmim spektakolar më 1919 nga vëzhgimi i një eklipsi diellor dhe që formëzoi kuptimin tonë për universin.

Partia naziste e cilësoi relativitetin si një “perversitet hebre”, dhe Ajnshtajni po merrte kaq shumë kërcënime për vdekje saqë nisi të shmangte daljet i vetëm.

Por këto kërcënime nuk e ndalën. Përkundrazi, ai vazhdoi të përdorte famën e tij të sapoformuar për të folur kundër asaj që e shihte si gabimet e botës.

Heshtja në fytyrën e djallit, tha ai njëherë “do të më bënte të ndihesha fajtor për bashkëpunim”. Ai e denoncoi nacionalizmin militant. “Fruthi i njerëzimit” e quajti në 1929.

Më 1939, nga frika se fizikanët gjermanë do të garonin për të shfrytëzuar fenomenin e sapozbuluar të atomizmit bërthamor, Ajnshtajni i shkruan presidentit amerikan, Rusvelt.

“Elementi uranium mund të kthehet në një burim të ri dhe të rëndësishëm të energjisë në të ardhmen, që është një bombë”, shkruante Ajnshtajni.

Presidenti amerikan iu përgjigj me projektin Manhatan, një program përplasjeje që të krijonte bombën atomike para Hitlerit.

Ajnshtajni nuk luajti rol të mëtejshëm në këtë projekt. Por në 1945 kërkoi ta takonte shkencëtarin e projektit Manhatan, pasi sipas fizikanit të madh po nxitonte me prodhimin e bombës së parë atomike dhe përdorimin e saj, dhe pse Gjermania ishte afër humbjes dhe kishte hequr dorë nga uraniumi.

Rusvelt nuk e lexoi kurrë atë letër, pasi vdiq më 12 prill. Dhe kur Ajnshtajn dëgjoi për shpërthimin e bombës atomike në Hiroshimë vetëm pëshpëriti “O Zoti im!”.

Për pjesën tjetër të jetës së tij, Ajnshtajni ishte një avokat i palodhshëm për të patur një formë kontrolli ndërkombëtar të armëve bërthamore. Në epokën atomike, argumentoi ai, lufta ishte bërë një formë e çmendurisë. /gsh/