Të dhënat për qytetin e Gjilanit gjatë Luftës së Parë Botërore (1914-1918) janë të pakta. Prandaj, është me interes të paraqiten informacione me rëndësi shkencore, të cilat argumentojnë dhe ndriçojnë momente interesante të kësaj treve shqiptare gjatë Luftës së Parë Botërore.
Hyrja në Luftë e Mbretërisë së Bullgarisë, më 14 tetor 1915, e ndryshoi raportin e forcave ndërmjet Fuqive të Aleancës Qendrore dhe Antantës. Ushtria e Mbretërisë së Serbisë, për shkak të sulmit ushtarak që iu bë nga Ushtria austro-hungareze e gjermane në veri dhe Ushtria bullgare në lindje, u detyrua të tërhiqej në mënyrë graduale drejt jugut. Për rrjedhojë, Ushtria bullgare përparoi shpejt në drejtim të viseve të Kosovës, duke mundur Ushtrinë serbe dhe duke pushtuar trevat lindore të saj. Kësisoj, më 22 tetor 1915, trupat ushtarake bullgare u futën në rrethinën e Gjilanit, ndërsa më 18 nëntor 1915 hynë në këtë qytet.
Shteti bullgar nisi menjëherë të bënte studimin e gjendjes së përgjithshme politike, shoqërore, ekonomike dhe kulturo-arsimore në Kosovë, duke dërguar te viset e reja të pushtuara një grup akademikësh e profesorësh bullgarë, të cilët qëndruan në Kosovë gjatë verës së vitit 1916, për të realizuar një ekspeditë shkencore. Në mesin e tyre ishte edhe prof. dr. Stefan Mladenov (1880-1963), filolog dhe specialist në shkenca historike dhe shoqërore. Ai ishte edhe anëtar i Akademisë së Shkencave në Bullgari. Në studimin e tij me titull “Udhëtimi nëpër Maqedoni dhe Pomoravë”, Mladenov vlerëson lartë strukturën etnike të popullsisë së Gjilanit, veçanërisht shqiptarët dhe gjuhën e tyre specifike.
Sipas tij, Gjilani ishte qendër rrethi në kuadër të qarkut të Prishtinës. Shqiptarët përbënin strukturën kryesore kombëtare të popullsisë. Sipas tij, Rrethi i Gjilanit ka 85,539 banorë. Prej tyre 54,570 shqiptarë, 28,881 serbë ortodoksë, 268 ciganë dhe 1,820 katolikë (shqiptarë dhe serbë?) Ose në përqindje: 63,5 për qind shqiptarë, 33.5 për qind serbë dhe tre për qind kombësi dhe etni të tjera.
Profesori bullgar e pranon se koha e ekspeditës shkencore dhe qëndrimi i tij në Gjilan e viset përreth nuk mjaftonin për të studiuar më hollësishëm karakteristikat e kësaj qendre shqiptare. Ai vë në pah se në verë të vitit 1916, Rrethin e Gjilanit e karakterizonin vrasjet e shpeshta dhe plaçkitjet, që ndërthureshin me zakonet e vjetra të një popullsie tradicionale, të varfër ekonomikisht, e cila e shfrytëzonte epërsinë numerike krahas kombësive dhe etnive të tjera – për shkak të besimit në vlerat njerëzore dhe rrethanat e reja politike. Profesori Mladenov, duke i vlerësuar shqiptarët si aleatë të vendosur të Perandorisë Osmane, arsyetonte afrimin e tyre me pushtetin bullgar. Sipas tij, shqiptarët u motivuan për të ndërmarrë aksione hakmarrëse ndaj elementit serb në këtë trevë, për shkak të urrejtjes për krimet e kryera të Mbretërisë së Serbisë ndaj shqiptarëve në vitet 1912-1915, në të cilat pjesëmarrës ishte edhe minoriteti serb.
Një pohim interesant, me rëndësi historike dhe gjuhësore, që e vë në spikamë profesori bullgar, është se sipas tij “serbët e Gjilanit kanë fare pak ngjashmëri me serbët e vërtetë”, duke nënvizuar se “gjuha (e “serbëve” të Gjilanit, F. R) është mjaft e ndryshme nga ata (serbët e kufijve të para vitit 1912, F. R)”. Ai mohon se në mesin e minoritetit serb të kësaj treve për dy dekada nuk ka pasur propagandë serbe dhe njëkohësisht përpiqet të theksojë se një grusht bullgarësh kishte jetuar në këtë territor deri para Luftës Ruse-Osmane të viteve 1877-1878, madje në këtë Rreth ku, sipas tij, kishte pasur edhe shkolla bullgare.
Përkundër faktit se ekspedita shkencore e akademikëve dhe profesorëve bullgarë në Kosovë dhe vise të tjera kishte edhe karakter politik, që i shërbente interesave bullgare, duhet vlerësuar konstatimet dhe vlerësimet historike, gjuhësore, demografike, shoqërore, ekonomike dhe kulturo-arsimore, që e kanë pasqyruar këtë trevë në ekspeditën shkencore bullgare. Dilemat gjuhësore dhe lidhjet asimetrike ndërmjet serbëve, që profesori bullgar ngre veçanërisht ndaj elementit “serb” në këtë trevë, vënë në pah dyshimet se popullsia e krishterë, përkatësisht ajo ortodokse, të mos jetë plotësisht serbe e plotësisht shqiptare. Ky fakt, domosdoshmërish ngre në sipërfaqe edhe dyshimet se në trevën e Gjilanit ka ekzistuar një numër i konsiderueshëm shqiptarësh ortodoksë, të cilët detyrimisht janë asimiluar gjatë viteve 1912-1915, kur Kosova u pushtua dhe administrua nga Mbretëria e Serbisë. Këtë dyshim e përforcon edhe fakti se përfaqësuesit e administratës ushtarake dhe policore serbe në Kosovë, duke respektuar parimet e politikës serbe, kërkonin “Serbizim me çdo çmim”, të Kosovës dhe popullsisë së saj.
Promo
Reklamo këtuLufta Prigozhin - Putin
Më shumëPse Mali i Zi votoi kundër Kosovës në KiE, flet Dritan Abazoviq
Për tre muaj, 50 baste: Publikohet videoja ku Tonali mezi pret të ndëshkohet me karton të verdhë
Publikohen videot intime në zyre të ushtarakut ukrainas - ai po kërkohet për tradhti kombëtare në Kiev
Reagon babai i Olti Hysenit, pas deklaratës 'bombastike' të lojtarit të talentuar
Akulli polar po shkrihet dhe po ndryshon rrotullimin e Tokës - çfarë do të thotë kjo për njerëzimin
Hamza: Jam më i mirë se Kurti në qeverisje, kam përvojë më shumë se Abdixhiku - Haradinaj s’do të jetë kryeministër
Investoni në të ardhmen tuaj – bli banesë në ‘Arbëri’ tani! ID-140
Shitet banesa në Fushë Kosovë në një vendodhje perfekte – 80.5m², çmimi 62,000Euro! ID-254
Ideale për zyre – në qendër të Prishtinës lëshohet banesa me qira ID-253
Bli shtëpinë e ëndrrave tuaja në Prishtinë – ZBRITJE në çmim, kapni mundësinë tani! ID-123
Krijo hapësirën tënde të biznesit – zyre me qira te 4 Llulat – 300€/muaj ID-252
Madam, stili jot lyp këpucë franceze?
E zezë klasike, krejt sytë n’ty
Papuçe që t’flen kama n’to- Porositni me zbritje në Telegrafi Deals
Kapni zbritjen – atletet Nike për meshkuj tash me zbritje në Telegrafi Deals!
Kur nuk blen për vete, nuk blen as për kojshi – që do të thotë shfrytëzoje zbritjen në Telegrafi Deals
Më të lexuarat
Pse Mali i Zi votoi kundër Kosovës në KiE, flet Dritan Abazoviq
Akulli polar po shkrihet dhe po ndryshon rrotullimin e Tokës - çfarë do të thotë kjo për njerëzimin
Hamza: Jam më i mirë se Kurti në qeverisje, kam përvojë më shumë se Abdixhiku - Haradinaj s’do të jetë kryeministër
Publikohen videot intime në zyre të ushtarakut ukrainas - ai po kërkohet për tradhti kombëtare në Kiev
Reagon babai i Olti Hysenit, pas deklaratës 'bombastike' të lojtarit të talentuar
Nënkryetarja e PE-së e thotë hapur se BE-ja gaboi me masat ndaj Kosovës, tregon pse po amnistohet Serbia