LAJMI I FUNDIT:

Kthimi i Lindjes-Perëndimit në Ballkan

Kthimi i Lindjes-Perëndimit në Ballkan

Paolo Raffone[1]

Le të kthehemi në historinë botërore të Ballkanit. Një çerek shekulli ka kaluar duke çmontuar dhe rindërtuar rajonin. Kjo ese i dedikohet situatës bashkëkohore të Ballkanit dhe të ardhmes së tij. Një llogari realiste e krijimit të shteteve të reja ballkanike nga një perspektivë globale, duke vizatuar një hartë për të ardhmen.

Duke pritur një agjendë politike: Kosova 2.0.

Në mesin e pasuesve të ish RSFJ-së, Kosova është ndoshta një nga më interesantët dhe premtuesit.

Kosova gëzon një shtetformim të ri (2008). Ky është një avantazh i veçantë krahasues mbi të gjithë fqinjët e saj: Kosova nuk ka trashëgimi historike të ndërtimit të shtetit komb të shekullit XIX. Një shtet kompleks i lindur i ri, në thelb multi-etnik në kuadër të diversitetit të tij kosovar shqiptar, me një rini të gjallë që merr pjesë në ndërtimin e tij[2]. Në këtë këndvështrim, është koha që në Kosovën e pasluftës udhëheqësit e rinj mund të ndërtojnë shtetin e shekullit XXI: Kosova 2.0.

Mentaliteti i liderëve të rinj – pa marr parasysh traditat e familjeve të origjinës dhe trashëgimisë – kalimet nga etno-sovranitet në shtetësi të hapur dhe shtet-formim me bazë të rrjetëzuar. Ajo do të jetë në mënyrë që forcat e rrënjosura thellë të Kosovës – mobiliteti dhe lidhja – mund ta transformojnë vendin në një lojtar të mundshëm rajonal dhe global përgjatë zinxhirit të furnizimit bashkëkohor. Një mundësi e tillë për t’u patur zili mund të trajtohet edhe mobilizimi i rrjetit të diasporës së qëndrueshme kosovare të përhapur nëpër botë, ashtu si  veproi edhe Kina në vitet ‘90.[3]

Faza e parë e ndërkombëtarizimit të Kosovës ka qenë “dekolonizimi” i territorit dhe popullsisë: në kërkim të popullit të Kosovës që nga kohët e lashta. Kjo është arritur me luftën për të drejtën në gjeografinë politike. Kjo kohë dhe njerëzit duhet të mishërohen dhe fshihen.

Tani, Kosova ka nevojë për konsolidim dhe prosperitet. Kjo kërkon një vizion të ri që mund të arrihet për sa i përket gjeografisë funksionale. Ylli i ri udhëzues mund të jetë: Kosova, nga skllav në enklavë!

Për disa dy mijëvjeçarë, Kosova ishte një territor i varur dhe një udhëkryq kryesor në lehtësimin e tregtisë dhe lëvizshmërisë nga Jugu në Veri dhe nga Lindja në Perëndim. Me fjalët e sotme, Kosova ishte një qendër e lidhjes dhe lëvizshmërisë (gjeografi funksionale). Në bazë të kësaj përvoje të ngarkuar Kosova 2.0 mund të ndërtohet sot. Madhësia e vogël e territorit dhe shtetasit banor e bëjnë Kosovën të krahasueshme me Singaporin apo Dubain. Të dy janë shembuj të dobishëm për ndërtimin e Kosovës 2.0.

Ndryshe nga fqinjët e saj, Kosova është një territor i integruar urban që përbëhet nga shpërndarës urbane përgjatë akseve të lidhjes dhe të lëvizjes. Secila prej këtyre qendrave urbane ka potencial për t’u bërë një zonë e veçantë ekonomike që mund të shërbejë për aktivitete të reja dhe transformuese, duke përfshirë shërbimet me vlerë të shtuar, projektuar mbi zinxhirët rajonal dhe global të furnizimit. Për më tepër, një vizion i tillë do të lehtësonte largimin e aktiviteteve ekzistuese të dështuara që përbëjnë jo më shumë se një pengesë për të ardhmen. Ashtu si në Singapor dhe Dubai, zbërthimi territorial i mundësuar nga qendrat gjen në shtet interesin e saj të zakonshëm dhe agregat. Drejt një rezultati të tillë, nevojitet në mënyrë të padrejtë një gjeneratë e re e liderëve në Kosovë.

Nëse imazhi i shtetit të Kosovës është respektimi i këtij realiteti, është e mundur të krijohet një shtetësi post-kombëtar e Kosovës. Forca e saj do të jetë në cilësinë e tërheqjes së një shtetësie të gjerë të shtetasve të huaj që e ndjejnë dhe e duan fort Kosovën si shtëpinë e tyre. Në Singapor apo Dubai rreth 90% e banorëve dhe shtetasve janë shtetas të huaj! Ashtu si Kosova, të dy shtetet kanë fqinjë të mëdhenj dhe të fuqishëm që nuk kanë më interes për t’i kërcënuar ata. Mbrojtja më e mirë nuk është në kufijtë dhe ushtritë e forta por në përfitimet e natyrshme që afërsia, lidhja, lëvizshmëria dhe prosperiteti mund të sjellin brenda dhe jashtë një territori apo një vendi. Edhe në BE ka disa shembuj të kësaj natyre si: Andorra, San Marino, Monako, Lihtenshtajni…

Çfarë goditje mund të treni etno-sovran me këtë vizion të Kosovës që me dekorimin e tij nga Beogradi ishte i detyruar për të arritur Mitrovicën, por u “devijua” në Rashkë! Në të vërtetë mrekulli e zgjedhjeve të ardhshme etnike.

Pas 28 vitesh: Jugosllavia, Evropa Juglindore, Jugosfera dhe Ballkani Perëndimor. Çfarë tjetër?

Afrimi i komunitetit ndërkombëtar pas 1989[4] në qeverisjen paralizuese të Republikës Socialiste Federale të Jugosllavisë (RSFJ) u drejtua për të mbajtur integritetin e saj territorial dhe për ta reformuar atë në një Konfederatë të re të shteteve të pavarura duke respektuar parimet e demokracive liberale Perëndimore. Në këtë perspektivë, administrata amerikane e Xhorxh Bush ishte mbështetëse dhe kishte për qëllim të nxiste partitë demokratike apo lëvizjet në Jugosllavi[5]. Një grup shtetesh i drejtuar nga Italia ra dakord për një qasje të gjerë sistematike dhe strategjike që do të menaxhonte tranzicionin e rregullt të të gjithë Evropës Qendrore dhe Juglindore në integrimin e KEE dhe NATO[6].

Në vend të kësaj, ri-bashkimi i rastësishëm i Gjermanisë dhe negociatat e vazhdueshme të Traktatit të Mastriktit e ndryshuan lojën dramatike. Kancelari gjerman Kohl, ndoshta nën presionin e brendshëm për pasojat e ri-bashkimit të vendit të tij dhe pranimin e rastësishëm të traktatit të BE-së, përshpejtoi njohjen e Kroacisë dhe Sllovenisë në vitin 1991. Duke vepruar sipas linjave të interesit kombëtar, Gjermania dëmtoi përpjekjet e përbashkëta evropiane dhe të sigurisë në Jugosllavi[7]. Pas një shembulli uniteti, KEE u nda. Franca, Mbretëria e Bashkuar dhe Holanda kundërshtuan në mënyrë aktive vendimin e Gjermanisë[8]. Fushata e zgjedhjeve presidenciale të Amerikës në vitin 1992 dhe situata konfuze në Rusinë pas sovjetike nuk lejuan një veprim koherent të bashkësisë ndërkombëtare[9].

Viti 1993 shënoi pikën e kthesës për ish-Jugosllavinë. Presidenti i ri i SHBA-së Bill Klinton nisi ndërhyrjen ushtarake në ish-Jugosllavi dhe ndërhyrjen sistematike në punët e brendshme të shteteve pasardhëse[10]. Në Gusht të vitit 1995, forcat e NATO-s sulmuan ushtrinë serbe-boshnjake dhe në Nëntor Marrëveshja e Dejtonit zgjidhi konfliktin në Bosnjë. Që atëherë, Bosnja është nën praninë dhe administrimin ndërkombëtar ushtarak[11] me një përpjekje të kombinuar që e bën rindërtimin e Gjermanisë dhe Japonisë pas Luftës së Dytë Botërore të duket modest[12].

Ndërmjet viteve 1996 dhe 1998, disa studiues gjermanë rishikuan politikat e tyre kombëtare ndaj Ballkanit dhe zhvilluan koncepte të zgjidhjes së konflikteve për një politikë afat-gjatë strukturore parandaluese të konfliktit të iniciuar nga BE-ja. Duke krahasuar aftësinë e BE-së në zgjidhjen e konflikteve në Europën Juglindore, pavarësisht rrugës së vështirë përpara, filloi të krijohej perceptimi se BE do të mund të ishte në gjendje për të vepruar si një aktor plotësisht gjithëpërfshirës rreth botës. Kriza e menjëhershme në afërsi që mund të kishte mundësi për të motivuar vendet anëtare të BE-së për të ndarë deri në një shkallë sovranitetin e tyre, ishte Jugosllavia dhe Europa Juglindore. Kancelari i ri gjerman social-demokrat i sapo zgjedhur, Gerhard Schröder (1998), përdori kryesimin e rastit të BE-së dhe të G8 (1999) për të nisur strategjinë e përbashkët të BE-së në kuadrin e CFSP për Europën Juglindore[13].

Pavarësisht nga këto zhvillime inkurajuese dhe me mend, në Mars të vitit 1999 negociatat e devijuara të Rambujesë u përpoqën t’i imponojnë Serbisë një zgjidhje për krahinën e Kosovës[14] se, pasi refuzimi i Serbisë dhe i Rusisë, u pasua nga një fushatë ajrore nga ana e NATO-s në Serbi. Në Qershor të vitit 1999, ndërsa forcat speciale nga Norvegjia dhe Britania e Madhe hynë në Kosovë për të negociuar me forcat ruse tërheqjen, Këshilli i Sigurimit të OKB-së miratoi rezolutën 1244[15]. Përfundimisht Kosova shpalli pavarësinë e saj në vitin 2008 dhe deri tani është njohur nga më shumë se 110 vende, por jo nga Serbia, Rusia dhe pesë shtete anëtare të BE-së. Megjithatë, që nga viti 1999 Kosova është ende nën rezolutën e OKB-së 1244 që, në pritje të një marrëveshje për statusin e saj ligjor, ka krijuar një çadër të institucioneve ndërkombëtare të vendosur në territorin e saj me sigurinë, demokratizimin, të drejtat e njeriut, funksionet gjyqësore dhe ekonomike[16]. Që nga Korriku i vitit 1999, kjo politikë ka dhënë pak rezultate, me përjashtim të spastrimit etnik dhe grupimit, shkatërrimin e potencialeve demokratike, ekonomisë më gri dhe kriminalitetit të organizuar, dhe dy inkursioneve të UÇK-së, një në Serbinë Jugore dhe një në Maqedoni.

Iniciativa gjermane e njohur si Pakti i Stabilitetit për Evropën Juglindore filloi menjëherë me një konferencë të ministrave të jashtëm “Samiti i Sarajevës” në Korrik të vitit 1999 dhe u bë operativ në vitin 2000 me një sekretariat me seli në Bruksel[17]. Fryma e Paktit ishte “paqja nëpërmjet integrimit”. BE-ja, financuesi më i madh i vetëm në rajon, ngriti një gjeneratë të re të Marrëveshjeve të Stabilizim Asociimit (SAA). Forca themelore e Paktit të Stabilitetit ishte tërheqja magnetike e BE-së dhe NATO-s për elitat dhe popullsitë e zhgënjyera në Evropën Juglindore. Megjithatë, dëmet e krijuara nga politikat e zbatuara në mes të 1991 dhe 1999 nuk mund të zgjidheshin në kuadrin e Paktit të Stabilitetit. Pas takimit të tij të fundit në vitin 2006, ai u pasua në vitin 2008 nga Këshilli Rajonal për Bashkëpunim që filloi Procesin e Bashkëpunimit të Evropës Juglindore.

Dhjetë vjet më vonë, rezultatet e këtyre ushtrimeve të stabilitetit dhe bashkëpunimit, të quajtura si “Jugosfera”, nuk i zgjidhën mosmarrëveshjet etno-territoriale, asnjë shenjë rregullimi e lidhjeve të këputura në ish-shtetin e RSFJ-së, asnjë dinamikë konstruktive e bashkëpunimit ndërshtetëror, infrastruktura dhe produktiviteti ishin relativisht të ulët, kushtet sociale dhe ekonomike vazhdonin të shtynin mendjet e ndritura të largoheshin drejt perspektivave më të mira të jetës, dhe një unazë gangsterësh, reale apo jo, ende vishej si elita politike[18].

Në vitin 2010 u themelua Shërbimi i Veprimit të Jashtëm Evropian të BE-së (EEAS). Ai u përpoq shpejt për të rimarrë pushtetin politik në rajon, i riemëruar si Ballkani Perëndimor[19]. Në kuadër të zgjerimit të BE-së, Procesi i Stabilizim Asociimit (SAP) është duke ofruar perspektivën për anëtarësim në BE për të gjithë kandidatët e mundshëm. Vendosja e misioneve të Sigurisë të Përbashkët dhe Politikës së Mbrojtjes (CSDP) në Bosnje (EUFOR/Althea) dhe Kosovë (EULEX) siguron një grup rregullash të sigurisë të masave të stabilizimit të ligjit. Pas dy vitesh nga Procesi i BE-së për të lehtësuar Dialogun e Brukselit kryer nga ana e EEAS, kryeministri i Serbisë (Ivica Daçiq) dhe Kosovës (Hashim Thaçi), ranë dakord në Prill të vitit 2013 me “Marrëveshjen e Parë të Parimeve që rregullojnë Normalizimin e Marrëdhënieve” të përbërë nga 2 faqe dhe 15 paragrafë. BE nisi negociatat e pranimit me Serbinë dhe filloi punën me Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit (SAA) me Kosovën që u nënshkrua pas një raundi të dytë të bisedimeve të lehtësuara të Dialogut të BE-së në vitin 2015.

Katër vjet më vonë, progresi në zbatimin e Marrëveshjes së Brukselit është shumë i ngadaltë

Pas vitit 2015, teknika e negociuar në Bruksel centralizoi negociatat teknike dhe politike, por gëlltiti procesin e dialogut. Kjo zgjedhje nga lart-poshtë pengoi mundësitë e çdo diplomacie nga poshtë-lartë që mund të krijonte një mjedis të qëndrueshëm për zbatimin e marrëveshjes së Brukselit.

Pikat kryesore të Marrëveshjes së Brukselit – Asociimi/Bashkësia e komunave me shumicë serbe në Kosovë; rihapja e urës së Mitrovicës – u shtynë edhe një herë tjetër. Ndërkohë, akreditimi i elitave politike përmes dialogut të udhëhequr nga BE-ja ndryshoi kursin e kapacitetit negociues të BE-së, duke u ofruar atyre një fazë ndërkombëtare për të avancuar kërkesat e tyre të njëanshme dhe për të transmetuar tregimet mashtruese që synojnë audienca e tyre të brendshme.

Në terren, në të gjithë Jugosferën, si zakonisht puna kryhet nga një rrjet i ngulitur biznesmenësh të vrazhdë që, të rrënjosur në ish shtylla kurrizore sekrete të shërbimit jugosllav, mund të veprojnë me të vërtetë me lidhje dhe lëvizshmëri ndër-etnike dhe ndër-kufitare. Një gjendje e përhapur e çështjeve që pengon pjesën më të madhe të përpjekjeve të komunitetit ndërkombëtar për të promovuar organizatat e shoqërisë civile, lirinë e lëvizjes dhe shprehjes, si dhe zbatimin e masave anti-korrupsion. Popullsia, që është mbajtur brenda kufijve të një situate kronike të papunësisë dhe mungesës së perspektivave socio-ekonomike, është objektiv i lehtë i të gjitha formave të radikalizmit dhe ekstremizmit, fetar apo etnik.

Gabimet dhe dobësitë e BE-së nuk janë më të rënda se ato të Uashingtonit.

BE-ja i ka përqendruar përpjekjet e saj dhe burimet në ndërtimin e shteteve kombëtare të qëndrueshme në perspektivën e zbutjes së kufijtë të tyre të vështirë-etnik përmes anëtarësimit në BE. Supozimi është se ekstremistët mund të konvertoheshin nëse magneti i fuqishëm i BE-së do të kishte zbuluar forcën e tij të plotë.

Pas George Bush, politika amerikane në Ballkan nuk ka pasur shumë kuptim. Me besimin se Serbia gjithmonë do të humbas, SHBA ka qenë aleat i dobët, duke favorizuar disa grupe në vend të të tjerëve, duke kritikuar disa krime etnike dhe duke injoruar të tjerat. Në mënyrë strategjike, që nga viti 1993 politika amerikane ka çekuilibruar përpjekjet strukturore të dobëta evropiane për të nxitur një zgjidhje të plotë strategjike në rajon[20].

Mbi 28 Vjet! Është koha për t’u përballur me realitetin!

Në këtë rajon, mentaliteti mbizotërues është se askush nuk dëshiron të jetë një pakicë – quajtur me eufemizëm jo-shumicë – në një territor të qeverisur nga një tjetër popullatë shumice. Inxhinieria kushtetuese e bazuar në të drejtat është përpjekur gjatë dekadave të fundit duke arritur rezultate të dobëta apo asnjë rezultat. Maqedonia, Bosnja dhe Kosova janë atje për të na kujtuar këtë gjendje.

Politika tradicionale multi-etnike komb-shtet nuk ka  funksionuar në mënyrë të qartë në ndërtimin e shtetit në Ballkanin Perëndimor.

Duke u kthyer përsëri në përpjestimin territorial me bazë etnike është një ide qesharake, nga e cila nuk do të përfitonte asnjë nga popullsitë dh as nuk do të krijohej stabilitet[21]. Për më tepër, asnjë nga aktorët kryesorë ndërkombëtarë nuk e dëshiron për të filluar me Kinën, Rusinë, Turqinë dhe ndoshta Indinë.

Me një popullsi të përgjithshme të kombinuar që përbën banorët e Shangait, me rënie në perspektivat demografike dhe duke vazhduar me migrime rinore, pa praninë e burimeve të rëndësishme natyrore, me infrastruktura, shërbime dhe produktivitet që fatkeqësisht i ngjajnë atyre të Botës së Tretë, liderët e Ballkanit Perëndimor nuk duhet të vazhdojnë të lejohen më të diktojnë agjendën e komunitetit ndërkombëtar. Raporti kosto/përfitim i secilit prej misioneve ndërkombëtare i vendosur për gati tre dekada është ruajtur, ndërsa kasti i ri i punonjësve kombëtar dhe rajonal rrëmben axhendën e tyre lokale funksionuese dhe interesat. Një gjendje e punëve që shpërndan paratë e taksapaguesve duke arritur pak rezultate!

Stabiliteti nuk shërbehet duke pretenduar se çdo gjë është në rregull në terren.

Nëse duhet të ruhet paqja, është me rëndësi që ata të cilët kujdesen për rajonin, të fokusohen si të menaxhojnë problemet reale, ndërsa ka ende kohë për të shmangur prishjen e sigurisë.

Çfarë mund të bëhet tani?

Çështjet e pazgjidhura të përbashkëta për të gjitha vendet dhe popullin e Ballkanit Perëndimor duhet të trajtohen në një mënyrë gjithëpërfshirëse dhe strategjike:

  1. Shoqëritë e pas-luftës janë bllokuar në një tregim të gjendjes së luftës nga udhëheqësit përkatës që ende këmbëngulin në opsionin etno-sovranitetit.
    • Kalimi nga udhëheqës të tipit feudal ose të bazuar në klane në teknokraci hibride
  2. Kërkesa mbizotëruese e brezave të rinj (nën 30 vjeç) është lidhja dhe lëvizshmëria.
    • Kalimi nga gjeografia politike në atë funksionale: Kufijtë bëhen ura lidhje
  3. Asnjë nga subjektet e pasluftës nuk është ekonomikisht i qëndrueshëm dhe autonom.
    • Kalimi nga demokratizimi me format nga lart-poshtë në rindërtimin nga poshtë-lartë: fuqizimi i njerëzve, iniciativat ekonomike dhe krijimi i punësimit
  4. Procesi i ndërtimit të kombit është i dështuar.
    • Fokusimi në lidhjen e vlerës së shtuar – transportin dhe komunikimin – duke kaluar nga reformat zgjedhore dhe partitë politike për krijimin e infrastrukturës dhe punësimit
  5. Procesi i reformave nuk funksionon pa stimuj.
    • Kalimi nga reforma e qeverisjes së sovranitetit të shtetit në qeverisjen hibride të shtetit; politika zhvillohet në gjeografinë e sovranitetit shtetëror, por rrënjoset në vend në kuadër të zonave specifike ekonomike me perspektivë rajonale dhe globale
  6. Zinxhirët global të furnizimit dhe rrjetet janë komplementar në magnetin e BE-së.
    • Kalimi nga qendra centrike e BE-së në një qendër multi-drejtuese të zinxhirëve e furnizimit.

Për të trajtuar synimet e mësipërme, është e nevojshme për të riprojektuar praninë ndërkombëtare dhe angazhimin në Ballkanin Perëndimor. Kjo kërkon që fuqitë kryesore që kanë formuar deri tani fatin e rajonit dhe vendeve të tij, t’i nënshtrohen një ri-vlerësimi dhe rishikimi të strategjive të tyre, politikave dhe ndikimit. Një konsensus i ri politik është i nevojshëm për të përditësuar kuadrin ligjor ndërkombëtar për realitetin dhe marrëdhëniet bashkëkohore botërore. Nën presidencën e Trump-it, të gjithë në Ballkan po presin një ndryshim të statu quo-së (gjendjes ekzistuese).

Në këtë kuadër, BE-ja mund të çojë në një konferencë të nivelit të lartë me SHBA-në, Rusinë dhe Kinën për të vendosur në Ballkanin Perëndimor disa parime bazë. Kryesitë ndërkombëtare të rastësishme 2017-18 të Italisë mund të jenë të rëndësishme për të lehtësuar shfaqjen e një qasje konsensuale në Ballkanin Perëndimor dhe të shohin përpara, përtej Planit të Ahtisarit.

Megjithatë, me liderët e Ballkanit Perëndimor që bërtasin përsëri në lidhje me opsionet e luftës apo ndarjes, katër të mëdhenjtë duhet të marrin në konsideratë dërgimin e një mesazhi të fortë për të gjithë liderët e post-RSFJ-së: është koha për një marrëveshje të re për paqe!

Një marrëveshje e përbashkët vendimtare mund të arrihet mbi parimet themelore të mëposhtme:

  1. Të gjithë kufijtë e ish-RSFJ-së që janë njohur ndërkombëtarisht si kufij shtetërorë pas vitit 1992 nuk mund të ndryshohen;
  2. Çdo sistem ligjor kombëtar brenda kufijve të çdo ish-territori të RSFJ-së të njohur ndërkombëtarisht ka vlefshmëri të veçantë;
  3. Qeveritë e njohura ndërkombëtarisht në territorin e ish-RSFJ-së duhet ta njohin njëra-tjetrën dhe do t’i japin njëra-tjetrës lirinë e vendosjes dhe qëndrimit (shtetësinë) me asnjë kërkesë Vize hyrje (liria e lëvizjes), dhe asnjë tarifë doganore apo tregtare nuk duhet të aplikohet për mallrat ose shërbimet në të gjithë shtetet e ish-RSFJ-së;
  4. Brenda një periudhe kalimtare (3-vjeçare) çdo shtetas i një shteti të ish-RSFJ-së mund të zgjedh lirisht për të fituar ekskluzivisht shtetësinë e një shteti të njohur ndërkombëtarisht të ish-RSFJ-së pa humbur të drejtën e shtetësisë në territorin e banimit[22];
  5. Zbatimi i plotë i infrastrukturës strategjike të BE-së për lëvizshmërinë dhe lidhjen në Ballkanin Perëndimor mbizotëron mbi sovranitetin kombëtar apo shtetëror;
  6. Mospërputhja me pikat e mësipërme pengon mundësinë për të vendosur qasje të vetme të suksesshme në BE pavarësisht përputhshmërisë së vetme me çdo kërkesë të SAA.

[1]               Një veteran i Ballkanit për një çerek shekulli. Ai ka qenë kohët e fundit një drejtor i OSBE-së në Mitrovicë, Kosovë. Me një përvojë të madhe ndërkombëtare në sektorët politike-diplomatike dhe të sigurisë, ai është edhe themeluesi dhe drejtori i Shkollës Evropiane të Politikës dhe Strategjisë (ESP).

[2]               http://kosovotëopointzero.com/en/kosovos-next-political-generation/

[3]               http://www.eastasiaforum.org/2016/09/14/the-chinese-diasporas-role-in-the-rise-of-china/

[4]               Më 23 mars 1989, Kuvendi i Kosovës, i rrethuar nga automjete të blinduara të forcave federale të sigurisë dhe me persona të armatosur duke frikësuar deputetët brenda kuvendit, votoi për ndryshimet kushtetuese duke anuluar aspektet kryesore të autonomisë së Kosovës. 1989 ishte edhe fundi i Luftës së Ftohtë.

[5]               Me angazhimin aktiv të Sen Bob Dole (Rep) Kongresi miratoi në vitin 1990 Ligjin Publik 101/513: https://www.congress.gov/bill/101st-congress/house-bill/5114. Një ligj i tillë erdhi disa vjet pasi SHBA kishte ndaluar çdo ndërhyrje të drejtpërdrejtë në punët e brendshme të shteteve të huaja.

[6]               Koncepti u krijua nga ish-ministri i punëve të jashtme të Italisë, Gianni de Michelis, i cili e përshkroi atë si një zonë të gjerë të vetme strategjike nga Evropa Qendrore nëpërmjet Ballkanit në Mesdhe. Kjo ishte një iniciativë e paqes, sigurisë dhe zhvillimit ekonomik duke u rilidhur me Rrugën e lashtë të Mëndafshit, pra që do të menaxhohet në bashkëpunim me Rusinë dhe Kinën. Në nëntor 1989, Austria, Çekosllovakia, Hungaria, ish-Jugosllavia dhe Italia nënshkruan Marrëveshjen Pentagonale që Polonia iu bashkua në vitin 1991 dhe Ukraina në vitin 1992. Gjeopolitika e Bavarisë gjermane nxiti Poloninë, Hungarinë dhe Çekosllovakinë për të krijuar në shkurt 1990 të ashtuquajturën  Marrëveshje Bashkëpunimi Trilateral të nënshkruar në Vishegrad – që në vitin 1992 u riemërua si Nisma e Europës Qëndrore (CEI) dhe u pasua nga Zona Qendrore Evropiane për Tregti të Lirë (CEFTA) – për të shënuar interesin e tyre të diferencuar për t’iu bashkuar BE-së dhe NATO-s përpara shteteve të Evropës Juglindore. Ndërsa shtetet anëtare të BE-së ranë dakord se asnjë nga republikat ish-jugosllave nuk duhet të njihet pa një marrëveshje të plotë me të gjithë të tjerët, “Njohja e njëanshme e Gjermanisë në vitin 1991 të shteteve separatiste të Sllovenisë dhe Kroacisë ishte një akt i diplomacisë të papërgjegjshme. Veprimet gjermane përbënin më pak një krim sesa një gabim tragjik, për aq sa ata lanë të kalojë një mundësi kritike për të ndikuar, ndoshta në mënyrë vendimtare, i gjithë diskutimi i qëllimeve etike legjitime të shtetësisë sovrane në botën e post Luftës së Ftohtë” (Këshilli Carnegie, Etika dhe Çështjeve ndërkombëtare, Vol. XII, 1998). Në vitin 1993, një interes i tillë i kundërt, edhe si reagim ndaj krijimit të sponsorizuar të Bashkësisë së Shteteve të Pavarura (CIS) të Rusisë,  përforcoi lidhjet mes Gjermanisë të ribashkuar dhe shteteve CEI ndërsa në ish-Jugosllavi u zgjerua lufta, gdhendjet territoriale dhe shkatërrimet. Italia, në vend të kësaj, u zhyt në moçalin e një ndërhyrjeje gjyqësore të tërhequr – Mani Pulite (Duart e Pastra), që de facto preu kapacitetin e saj dhe kredibilitetin si lojtar ndërkombëtar – dhe mbështeti lëvizjen e Bavarisë separatiste “Lega Nord” (1989-1991) që po lëvizte shpejt në Italinë Veri-Lindore  për t’u bashkuar me vendet e Evropës Lindore.

[7]               http://www.nytimes.com/1991/12/24/world/slovenia-and-croatia-get-bonn-s-nod.html

[8]               Komisioni Badinter mbi Arbitrazhin e Konferencës për Jugosllavinë shprehu 10 rekomandime dhe rezerva, të cilat u diskutuan në takimin e Këshillit të sigurimit të OKB-së në dhjetor të vitit 1991. Gjermania deklaroi që të përcaktohet për të njohur Kroacinë edhe në kundërshtim me një rezolutë të OKB-së. Për të ruajtur një pamje të unitetit, komuniteti ndërkombëtar, KEE dhe OKB, ranë dakord për të njohur Kroacinë në janar 1992. “Evropa dhe Shpërbërja e Jugosllavisë: Një Dështim Politik në Kërkim të një Shpjegimi të Dijetarëve”, nga Sonya Lucarelli, 2000.

[9]               Në periudhën 1990-92, ngërçi diplomatik nuk e pengoi mbështetjen ushtarake nga Irani, SHBA dhe Gjermania që do të ofrohen për grupet luftarakë në Kroaci, Bosnje, Shqipëri dhe Kosovë. U shtri fara e etno-sovranitetit, nacionalizmave fetare dhe kulturore-gjuhësore. Figura të shquara të islamizmit u shfaqen gjatë viteve të ardhshme në Kosovë (Mohammed al-Zawahiri me luftëtarët e UÇK-së) dhe në Bosnje (Osama bin Laden me presidentin Izetbegovic). Përfundimisht, në vitin 1999 Kosova u bë  territori mbi të cilin u eishkruan rregullat e ndërhyrjes se pas-Luftës së Ftohtë dhe kushtet e angazhimit të SHBA-Rusi, me ndërhyrjen humanitare masive të NATO-s kundër Serbisë.

[10]             Që nga viti 1993, kompania amerikane “Ruder & Finn Global Public Affairs”, i shtyu mediat lokale dhe ndërkombëtare në mbështetje të qeverive sllovene, kroate dhe boshnjake-myslimane dhe për udhëheqjen e Rugovës në Kosovë (gënjeshtari Poker, nga Michel Collon, Belgjike, botimet EPO, 1997). Midis shkurtit të vitit 1993 dhe gushtit të vitit 1995 forcat kroate nisen disa ofensiva për të hequr forcat dhe civilët serbë nga Sllavonia Perëndimore dhe zonat e tjera “të Krajinës”. Në të njëjtën periudhë, forcat myslimane në Bosnjë, Kosovë dhe Maqedoni rriten presionin ndaj serbëve dhe forcave serbe. Aeroporti i Tuzlës në Bosnje u bë baza kryesore amerikane e operacioneve ushtarake në ish-Jugosllavi dhe madje edhe pas marrëveshjes së Dejtonit (1995) UNPROFOR raportoi një rrjedhë anormale të avionëve C-130 që vinin nga bazat ushtarake në Gjermani.

[11]             Më 1995 Marrëveshja e paqes e Dejtonit e ndau Bosnjen në dy entitete gjysmë të pavarura: Federata e Bosnjës dhe Hercegovinës, e banuar kryesisht nga myslimanë të Bosnjës dhe kroatë të Bosnjës, dhe Republika e dominuar nga Serbet Srpska (Republika serbe, ose RS), secila me qeverinë, tatimet, politiken arsimore, dhe madje edhe me politikë të jashtme te veten.

[12]             https://www.foreignaffairs.com/articles/bosnia-herzegovina/2009-08-17/death-dayton

[13]             https://ecpr.eu/Filestore/PaperProposal/c99ee89f-58df-4e16-a770-a8e089de2d2e.pdf; “Perspektiva gjermane”, Marie-Janine Calic, në perspektiva ndërkombëtare për konfliktin jugosllav, si kolegji St Antony  1996; “Post SFOR: Europianizimi i operacioneve paqeruajtëse të Bosnjës”, në letër Chaillot WEU 32, Marie-Janine Calic, 1998.

[14]             “Teksti i Rambujesë, e cila i bëri thirrje Serbisë që të pranojë trupat e NATO-s në të gjithë Jugosllavinë, ishte një provokim, një justifikim për të filluar bombardimet. Rambuje nuk ishte një dokument që mund të pranohej nga një serb engjëllor. Ai ishte një dokument i tmerrshëm diplomatik që nuk duhej asnjëherë të paraqitej në atë formë” (Henry Kissinger, Daily Telegraph, 28 qershor 1999). Nga një perspektivë kosovare, Rambuje shënoi margjinalizimin e fundit të Dr. Rugovës dhe partisë së tij jo të dhunshme të LDK-së që fitoi me shumicë dërrmuese zgjedhjet demokratike, por jo mbështetjen e komunitetit ndërkombëtar, veçanërisht të SHBA-se dhe administratës ndërkombëtare të OKB-së të Kosovës. Si përgjigje standarde shkon në mes të ndërkombëtarëve: “ne duam të kontrollojmë dhe demokratizojmë ekstremistët dhe për t’i mbajtur ata në proces, prandaj ne nuk mund t’i armiqësojme ata.” Dr. Kouchner, ish-kreu francezë i misionit të OKB-së (UNMIK) ishte instrumental në institucionalizimin e kësaj marrëdhënie komode perëndimore me kryekomandantët dhe udhëheqësit e mafias.

[15]             Rezoluta 1244 u miratua me 14 vota asnjë kundër (1999). Ajo themeloi një prani ndërkombëtare civile dhe ushtarake në Kosovë (pjesa e Serbisë, pasardhësi i Serbisë dhe Malit të Zi, e cila quhej “Republika Federale e Jugosllavisë”) dhe themeloi Misionin e Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK). Ajo pasoi marrëveshjen nga presidenti Millosheviç i RFJ-së në kushtet e propozuara nga presidenti finlandez Martti Ahtisaari dhe Ministri i Jashtëm i Rusisë Chernomyrdin më 8 qershor, duke përfshirë tërheqjen e të gjitha forcave shtetërore jugosllave nga Kosova (Aneksi 2 i Rezolutës).

[16]             Misioni i Përkohshëm i Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) është misioni i mandatuar zyrtarisht i Kombeve të Bashkuara në Kosovë. Aktualisht, UNMIK-u e përshkruan mandatin e tij si për të “ndihmuar Këshillin e Sigurimit për të arritur një objektiv të përgjithshëm, pra, për të siguruar kushtet për një jetë paqësore dhe normale për të gjithë banorët e Kosovës dhe për avancimin e stabilitetit rajonal në Ballkanin Perëndimor”. UNMIK ka qenë i ndarë në katër seksione të cilat ai i quan “shtylla”. Këto janë: Shtylla I: Policia dhe drejtësia; Shtylla II: Administrata Civile (të dyja Shtyllat I dhe II, Kombet e Bashkuara i dorëzuan këto funksione në qeverinë e përkohshme, por mban një funksion monitorues); Shtylla III: Demokratizimi dhe ndërtimi i institucioneve (drejtuar nga Organizata për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë); Shtylla IV: Rindërtimi dhe zhvillimi ekonomik (drejtuar nga Bashkimi Evropian). Përveç kësaj, një forcë e udhëhequr nga NATO e quajtur KFOR ofron një prani ndërkombëtare të sigurisë në mbështetje të punës së UNMIK-ut nën mandatin e OKB-së, por nuk është në varësi të OKB-së.

[17]             Pakti i Stabilitetit u mbështet nga një grup kryesor i vendeve të BE-së, por kishte pjesëmarrjen e 40 shteteve. Ai ishte modeluar sipas tri shportave të ish procesit të Helsinkit të vitit 1975, sot njihet si OSBE, Pakti i Stabilitetit kishte tre tryeza pune të cilat bashkëpunonin në kuadër të Tryezës Rajonale: Tabela e Punës I – Demokratizimi dhe të drejtat e njeriut; Tabela e Punës II – Rindërtimi Ekonomik, Bashkëpunimi dhe Zhvillimi; Tabela e Punës III – Çështjet e sigurisë (me dy nën-tabela: Siguria dhe Mbrojtja dhe Drejtësia dhe Punët e Brendshme).

[18]             http://www.economist.com/blogs/easternapproaches/2011/06/former-yugoslavia

[19]             Institucionet e Bashkimit Evropian kanë përcaktuar “Ballkanin Perëndimor” si hapësirën evropiane jug-lindore që përfshin vendet që nuk janë anëtare të Bashkimit Evropian, ndërsa të tjerët i referohen aspekteve gjeografike. Ballkani Perëndimor është një neologjizëm e shpikur për të përshkruar vendet e “ish-Jugosllavisë (pa Slloveninë) dhe Shqipërisë”. Pas Deklaratës të Selanikut dhe Agjendes për Ballkanin Perëndimor miratuar në qershor të vitit 2003, rajoni do të përfshinte të gjitha vendet qe i nënshtrohen procesit të Stabilizim-Asocimit (PSA) me BE-në: Kroacia (tani një anëtar i BE-së), Serbia, Bosnja dhe Hercegovina, Mali i Zi, Kosova, Maqedonia dhe Shqipëria.

https://eeas.europa.eu/headquarters/headquarters-homepage_en/7859/Western%20Balkans

“Ballkani Perëndimor: rritja e perspektivës evropiane” 2008, https://web.archive.org/web/20080409004701/http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/balkans_communication/western_balkans_communication_050308_en.pdf

[20]             https://www.forbes.com/sites/dougbandoë/2017/01/24/bungled-intervention-in-kosovo-risks-unraveling-a-neë-deal-needed-for-peace/#6ec031e21b16

[21]             http://www.balkaninsight.com/en/article/multi-ethnic-states-have-failed-in-the-balkans-01-16-2017

[22]             Kombësia është një fenomen natyror që zakonisht merret me trashëgimi nga prindërit ose nga lindja në një vend të caktuar. Kombësia mund të përshkruhet si një term që i referohet përkatësisë në një grup që ka kulturë të njëjtë, histori, tradita, gjuhë dhe ngjashmëri të tjera të përgjithshme. Shtetësia është e bazuar në fakte si vendi i banimit ose në vendin e interesave dominuese (pronësisë ose aktivitetit ekonomik).